Historia
Kościół wraz z klasztorem został ufundowany w latach 30-tych XIII wieku przez Henryka Pobożnego dla sprowadzonych z Pragi franciszkanów. Klasztor założono prawdopodobnie na miejscu starszej budowli, pochodzącej jeszcze z XII wieku. Pierwsza wzmianka źródłowa o pojawieniu się franciszkanów we Wrocławiu odnotowana została w 1234 roku, a kolejne przekazy dotyczące kościoła św. Jakuba związane były z utworzeniem prowincji czesko-polskiej na kapitule prowincjalnej w Pradze w 1238 roku. Rok później kapituła odbyła się już we Wrocławiu pod przewodnictwem czesko-polskiego prowincjała Tworzymira.
Jeszcze w trakcie budowy kościoła jego krypta stała się miejscem pochówku fundatora, który w 1241 zginął w bitwie z Mongołami pod Legnicą. W kościele tym, wzmiankowanym w 1254 jako ukończonym, ogłoszono w 1261 roku przywilej lokacyjny Nowego Miasta na prawie magdeburskim, umożliwiający dalszy rozwój Wrocławia. Akt ten wystawili synowie Henryka Pobożnego, Henryk III i Władysław w obecności księżnej Anny i biskupa Tomasza I, przeprowadzona więc wówczas uroczystość musiała był okazała. Kolejną pochowaną w kościele klasztornym osobistością był wrocławski patrycjusz Tylo i jego żona Małgorzata, którzy przekazali znaczne datki na rozpoczętą w pierwszej połowie XIV wieku gotycką przebudowę. Pochowani zostali w 1361 roku w prezbiterium kościoła św. Jakuba.
Od trzeciej ćwierci XIV wieku prowadzona była gotycka przebudowa prezbiterium kościoła klasztornego, zgodna z ówczesną tendencją do podwyższania i powiększania chórów, zapoczątkowaną we Wrocławiu przez dominikanów. Prace u franciszkanów prawdopodobnie miały miejsce przez większość lat 60-tych XIV wieku i wiązały się między innymi z wyburzeniem romańskiej krypty oraz pierwotnych sklepień. Jako, że w 1361 roku pochowano w prezbiterium Tylo i jego żonę, roboty musiały być więc wówczas ukończone lub bliskie ukończenia.
Przebudowa korpusu nawowego z powodu braku środków ciągnęła się bardzo długo i z przerwami. Fundacje na jej rzecz odnotowano w 1368, 1422 i 1433 roku, ale i w 1513 roku źródła odnotowały znaczną ofiarę na budowę kościoła i klasztoru, a w 1514 roku na budowę św. Jakuba. Wieża kościoła musiała być gotowa po 1444 roku, kiedy to uderzenie pioruna spaliło drewnianą konstrukcję jej hełmu. Szczyt pomyślnego rozwoju konwent prawdopodobnie przeżywał na przełomie XV i XVI wieku. W 1512 roku kościół klasztorny miał liczyć aż 20 ołtarzy, a w klauzurze przebywał gwardian wraz z 30 braćmi.
Na początku XVI wieku na fali postępującej reformacji franciszkanie w większości albo przeszli na protestantyzm, albo opuścili Wrocław. Porzucony przez franciszkanów klasztor przejęli w 1529 roku norbertanie z przeznaczonego do wyburzenia zespołu klasztornego na Ołbinie. Rok później poświęcili oni kościół klasztorny swemu patronowi, świętemu Wincentemu. W kolejnych latach norbertanie zubożeli, przez co nie prowadzono żadnych prac remontowych zabudowań klasztoru i kościoła. Sytuacja poprawiła się dopiero na początku XVII wieku, dzięki czemu w 1620 roku przeprowadzono pierwszą poważną renowację, w latach 1662-1674 kościół otrzymał bogate wyposażenie barokowe, a w 1682 – 1695 roku przebudowano klasztor w stylu barokowym. Po sekularyzacji zakonu w 1810 kościół przekształcono w parafialny, zaś budynki klasztoru przeznaczono na siedzibę sądu. W ostatnich dniach II wojny światowej kościół uległ ciężkim zniszczeniom, m.in. zawaliła się wieża, a wraz z nią część ściany bocznej i sklepień. Zachowane w dobrym stanie stalle przeniesiono do chóru katedry, a następnie rozpoczęto kilkudziesięcioletnią odbudowę. Odrestaurowany kościół w 1997 roku przekazano grekokatolikom.
Architektura
Kościół św. Jakuba wraz z klasztorem franciszkańskim zbudowany został na lewym brzegu Odry, w północnej części Starego Miasta, na fragmencie terenu książęcego położonego blisko przeprawy na Wyspę Piaskową. Usytuowany został na obszarze na którym pierwotnie znajdowała się zorganizowana przez Henryka I Brodatego rezydencja książęca i związane z nią osadnictwo, dlatego pierwotny kościół św. Jakuba wznoszony był z myślą o lokalizacji w nim pochówku jego fundatora Henryka II Pobożnego, a nie działalności konwentu.
Kościół z połowy XIII wieku był budowlą trójnawową o wymiarach wnętrza 21,4 × 13,8 metry, z długim prezbiterium zakończonym na wschodzie sześcioboczną apsydą. Apsydami zakończone były także nawy boczne korpusu. Elewacje korpusu kościoła nie były rozczłonkowane przyporami, ewentualnie znajdowały się tylko po stronie południowej, a z pewnością podpierały czworoboczną wieżę o wymiarach 5,3 × 2,8 metra, umieszczoną na osi fasady zachodniej. Między przyporami przeprute były okna, prawdopodobnie lancetowate i wąskie lub zamknięte półkoliście.
Część prezbiterialna o wymiarach wnętrza 8,5 x 22 metra miała trzy przęsła sklepień sześciodzielnych, przy czym wschodnie przęsło było dodatkowo wydzielone gurtem. Służki narożne sklepień schodziły aż do posadzki, a służki pośrednie były nadwieszane na wspornikach. W ścianie północnej znajdowały się dwa portale: jeden prowadził do zakrystii, a drugi na klasztorny dziedziniec. Korpus kościoła podzielony był na pięć przęseł. Nietypowo trzy wschodnie przęsła nawy głównej założone zostały na planie kwadratu, a dwa pozostałe były prostokątne i krótsze od wschodnich. Krzyżowe sklepienia korpusu opierały się na filarach międzynawowych i półfilarach przyściennych ze służkami. We wschodnim przęśle nawy południowej umieszczona była szeroka arkada, pierwotnie prowadząca do kaplicy. Do korpusu wiodły też przypuszczalnie dwa wejścia: od zachodu i od południa.
Prezbiterium i korpus rozdzielało trójprzęsłowe lektorium o wymiarach w planie 13,8 x 3,5 metra, którego wschodnia ściana znajdowała się w linii łuku tęczy. Była ona otwarta dwoma portalami w kierunku wnętrza prezbiterium, a ścianę na środku podtrzymywał filar zachodniego przęsła krypty. Od strony zachodniej lektorium zamykała ściana arkadowa, a od północy i południa mury naw bocznych. Na jego górną kondygnację prowadziła cylindryczna klatka schodowa umieszczona w części północnej, natomiast w południowym przęśle znajdowało się zejście do krypty i wejście do kolistej klatki schodowej wiodącej ponad sklepienia chóru (w narożu korpusu i prezbiterium).
Późnoromańska krypta otrzymała pięć przęseł o wymiarach 11,5 x 4,4 metra i wysokości 1,7 metra. Była podzielona filarami na dwie nawy, a ostatnim przęsłem wychodziła poza łuk tęczy w kierunku zachodnim. Jej doświetlenie zapewniały dwa okna umieszczone w apsydzie o półkolistym wnętrzu (od zewnątrz była sześcioboczna). Wnętrze krypty nakryto bezżebrowymi sklepieniami, osadzonymi na gurtach z lizenami schodzącymi bezpośrednio do posadzki, oraz na czterech kolumnach. Miało ono surowy ceglany wystrój, jedynie granitowe kapitele kolumn otrzymały charakter dekoracyjny. W przęśle absydy znajdowała się wnęka sakramentarium, świadcząca zapewne o lokalizacji w niej ołtarza. Wejście do krypty mieściło się w ścianie południowej przęsła zachodniego.
Po przebudowie z XIV-XV wieku świątynia składała się z trójnawowego, pięcioprzęsłowego, początkowo pseudobazylikowego korpusu o wymiarach około 40,1 x 20 metrów, którego dwa zachodnie przęsła były nieco krótsze, oraz z sześcioprzęsłowego prezbiterium, zamkniętego pięciobocznie. Wymiary tego ostatniego po powiększeniu wynosiły 8,5 x 33,2 metra. W pierwszej połowie XV wieku po lepszym doświetleniu nawy głównej budowla miała otrzymać formę bazyliki. W południowym narożniku prezbiterium i korpusu po 1444 roku wzniesiono kwadratową w planie wieżę, przechodzącą w ośmiobok powyżej kalenicy dachu i zwieńczoną wysokim hełmem iglicowym.
Na zewnątrz gotycki kościół opięty został uskokowymi przyporami, które w zamknięciu prezbiterium zwieńczone zostały sterczynami. Prezbiterium i nawę główną nakryły dachy dwuspadowe, zaś nawy boczne dachy jednospadowe. Okna w prezbiterium i w nawach bocznych otrzymały większe ościeża, pierwotnie ostrołukowe, obustronnie rozglifione, trójdzielne z maswerkami. Samo prezbiterium oświetlało aż 16 okien, od północy częściowo zamurowanych z powodu sąsiednich zabudowań. Wewnątrz kościół nakryty został sklepieniami krzyżowo-żebrowymi wspartymi na ośmiobocznych filarach.
Elewacje wewnętrzne kościoła włącznie z filarami pokryte zostały w okresie gotyku jasno szarym, niemal białym roztworem mleka wapiennego, zapewne w celu ujednolicenia lica ścian poddawanych wielokrotnym przebudowom. W miejscach gdzie umieszczone były czarne główki zendrówek całą powierzchnię zabarwiono rozrzedzoną czerwienią, nie kryjącą faktury cegieł, lecz maskującą nierówności mniej starannych spoin oraz słabiej wypalonych cegieł. Na takim podkładzie pomalowana była siatka cienkich białych spoin, wykonana z mleka wapiennego. Najważniejszą jednak rolę dekoracyjną pełniły wklęsłe profile lizen, arkad i uskoków przysklepiennych pomalowane gęstą, czerwoną farbą. Podkreślały one podziały i formę gotyckiej architektury dopełniając całości kompozycji. Dodatkową dekoracją były metalowe, pozłacane i malowane na niebiesko gwiazdy na sklepieniu, osłaniające regularnie rozmieszczone otwory pozostałe po używanych w czasie budowy rusztowaniach.
Zabudowania franciszkańskiej klauzury usytuowane zostały po północnej stronie kościoła, co wynikało z uwarunkowań terenowych, mianowicie jedyny wygodny dostęp do kościoła wiódł od południa, od północy zaś teren klasztorny ograniczony był rzeką. Początkowo, w XIII wieku zabudowania franciszkanów miały zapewne formę kilku wolnostojących budynków porozrzucanych wokół wirydarza, czy też ogrodzonego placu, jeszcze bez krużganka. Dopiero w XIV wieku, a najpóźniej w XV stuleciu klauzura utworzyła typowy czworobok zabudowań z zadaszonymi krużgankami obiegającymi wirydarz. Znajdował się on w otoczeniu licznych zabudowań gospodarczych i pomocniczych, sąsiadujących z miejskim murem obronnym, wspólnie ogrodzonych z zabudowaniami klarysek.
Stan obecny
Zachowany do czasów współczesnych kościół klasztorny w przeważającej mierze posiada formę gotycką, odbudowaną ze zniszczeń drugiej wojny światowej, a w ostatnich latach poddaną renowacji. Z najstarszego kościoła późnoromańskiego w znacznej części przetrwały fundamenty ścian i podpór krypty, ukryte obecnie pod posadzkami świątyni. W ścianach prezbiterium zachowały się ślady lizen i części ich baz z XIII wieku. Z gotyckich elementów odbudowana musiała zostać całkowicie zawalona wieża, południowa ściana prezbiterium, zniszczone sklepienia. Odbudowano też przystawioną do kościoła barokową kaplicę i południową kruchtę. Nie zachowało się lektorium ani żadne elementy średniowiecznego wyposażenia kościoła (płyta nagrobna księcia Henryka Pobożnego znajduje się w Muzeum Narodowym we Wrocławiu). Co więcej w 1991 roku wnętrze błędnie pomalowano, barwiąc główki cegieł na czarno, spoiny na biało a resztę na ceglastoczerwono, tworząc pokryte siecią czarnych punktów elewacje, jakie nigdy w kościele św. Jakuba a nawet na całym Śląsku w średniowieczu nie występowały.
Zabudowania klasztorne po północnej stronie kościoła zostały całkowicie przekształcone w okresie nowożytnym, odkryto jedynie relikty ceglanego muru w wiązaniu wendyjskim w skrzydle wschodnim, wraz z pozostałościami romańskiego portalu (bazy bocznych kolumienek). W przyległym pomieszczeniu zachowały się także relikty późnośredniowiecznych malowideł ściennych. Większa ilość średniowiecznych pozostałości klasztoru ukryta jest zapewne pod barokowymi tynkami.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Antkowiak Z., Kościoły Wrocławia, Wrocław 1991.
Brzezowski W., Małachowicz E., Kościół z klasztorem Świętego Wincentego we Wrocławiu, Wrocław 1993.
Kozaczewska-Golasz H., Halowe kościoły z XIII wieku na Śląsku, Wrocław 2015.
Pilch J., Leksykon zabytków architektury Dolnego Śląska, Warszawa 2005.
Wojciechowska G., Zgraja A., Kościół pw. św. Jakuba we Wrocławiu w świetle wybranych badań architektoniczno-archeologicznych z lat 1947–1991 [w:] Dziedzictwo architektoniczne. Rekonstrukcje i badania obiektów zabytkowych, red. E.Łużyniecka, Wrocław 2017.
Zgraja A., Kościół pw. św. Jakuba we Wrocławiu [w:] Dziedzictwo architektoniczne. Rekonstrukcje i badania obiektów zabytkowych, red. E.Łużyniecka, Wrocław 2018.