Historia
W latach 1270-1290 książę śląski Henryk IV na miejscu późniejszego arsenału rozpoczął budowę murowanego zamku, znajdującego się wówczas poza murami miejskimi Wrocławia. Budowa nie została ukończona, prawdopodobnie z powodu zbyt dużych obciążeń skarbu książęcego, z którego środki szły już wcześniej na modernizację zamku na Ostrowie Tumskim. Zapewne większa część zamku nie wzniosła się powyżej fundamentów, jednak zabudowania które udało się wznieść posłużyły w XIV wieku na budowę siedziby wójtów. W XV wieku okoliczny obszar służył urządzaniu konnych wyścigów, turniejów rycerskich i ćwiczeniu musztry. W pobliżu, lecz już za murami miejskimi, znajdowała się również strzelnica wrocławskiego bractwa kurkowego.
W 1459 roku na miejscu dawnego zamku rozpoczęto budowę spichlerza miejskiego do gromadzenia i przechowywania zapasów zboża w razie oblężenia miasta. Spowodowała to groźba ataku wojsk króla Jerzego z Podiebradów, któremu Wrocław odmówił złożenia hołdu. Jednocześnie rada miejska zauważyła, iż w mieście w posiadaniu osób świeckich i duchownych, a także we wszystkich młynach i prywatnych spichlerzach, nie było wystarczających ilości zboża. Szacowano, że w razie oblężenia posiadane zasoby wystarczyłyby jedynie na osiem dni. W takiej sytuacji postanowiono sprowadzać zboże z Polski i magazynować je właśnie w nowym spichlerzu miejskim. Korzyści z jego posiadania dały o sobie znać już w 1472 roku, kiedy to z powodu wysokich cen produktów żywnościowych, wielu mieszkańców nie było stać na jedzenie. Kryzys ten objął nie tylko Śląsk, ale i tereny Moraw, Czech, Łużyc i Polski. Przeciwdziałając klęsce głodu wrocławscy rajcy zdecydowali o sprzedaży zapasów przechowywanych w spichlerzu po minimalnych cenach, dzięki czemu wielu mieszczanom udało się przetrzymać ciężki okres.
Od XVI wieku do spichlerza zaczęto przenosić skład broni, nie mieszczący się w piwnicach ratusza, w budynku Małej Wagi na rynku i na murach miejskich. Zaczęto go nazywać zeughaus i przechowywano w nim między innymi działa, kule, broń palną ręczną oraz drzewcową. Już w 1483 roku w przekazach pisemnych odnotowano, że miasto posiadało aż 742 egzemplarze ręcznej broni palnej oraz 107 sztuk dział, rozmieszczonych na różnych odcinkach murów miejskich. W obrębie dziedzińca, między spichlerzem a XIV-wiecznymi murami, stopniowo zaczęto wznosić kolejne obiekty: wozownię, kuźnię i rusznikarnię. Na terenie cekhauzu nie przechowywano prochu, który trzymany był w specjalnie wybudowanej do tego celu baszcie. W 1547 roku w arsenale miejskim składowano już 42 działa z zapasem 4286 kamiennych kul, 51 dział o mniejszym kalibrze z zapasem 13875 kul żeliwnych, a ponadto ręczną broń palną: 86 podwójnych hakownic, 135 półhakownic i 238 rusznic lontowych. Równie imponujący był zasób broni drzewcowej: 126 halabard, 1633 piki (lecz z tego 564 uszkodzone), 452 włócznie jazdy oraz 262 egzemplarze kopii i nieznana liczba tarcz.
Znacząca rozbudowa i przekształcenie średniowiecznego arsenału w nowożytny magazyn wojskowy miała miejsce w XVIII wieku, kiedy decyzją pruskiego króla Fryderyka II Wrocław stał się twierdzą. Wzniesiono wówczas w części wschodniej czterokondygnacyjny gmach utrzymany w stylu klasycystycznym, którego zachodnią ścianę stanowiła wschodnia elewacja starego arsenału. W wyniku działań wojennych z 1945 roku magazyn fryderycjański uległ znacznym zniszczeniom i został rozebrany w okresie powojennym. Sam arsenał natomiast szczęśliwie uniknął poważniejszych zniszczeń i został wyremontowany z przeznaczeniem na muzeum.
Architektura
XIII-wieczny zamek książęcy, zajmujący miejsce późniejszego arsenału, został rozplanowany w formie nieregularnego wieloboku, usytuowanego na północny – zachód od miasta lokacyjnego, na terenie który został włączony w obręb Wrocławia dopiero po poszerzeniu obwodu obronnego w pierwszej połowie XIV wieku. Jego całkowita powierzchnia wynosiła około 135 x 70 metrów, z dłuższą osią wschód – zachód. Od strony zewnętrznej chroniony był płynącym na północy i częściowo zachodzie zakolem Odry, a od wschodu fosą miejską, które tworzyły rodzaj lekko wywyższonego nad okoliczny teren cypla, wciśniętego między rzekę a miasto. Zapewne z pozostałych stron przekopano fosą zamkową, połączoną z dwoma pozostałymi ciekami wodnymi. Wykorzystano miejsce naturalnie sprzyjające obronie i stosunkowo łatwe do ufortyfikowania. Ufundowanie zamku na takim obszarze mogło znacznie zwiększyć możliwości obronne miasta, ale także zapewnić władcy doskonałą kontrolę nad miastem.
Zamek oprócz przeszkód wodnych chroniony miał być murem obwodowym o grubości od 2,2 do 2,9 metra, prawdopodobnie nigdy nie ukończonym. W jego linii główną budowlą obronną była czworoboczna wieża o wymiarach około 8,9 x 8,5 metra, usytuowana w północnej części założenia. Kolejna czworoboczna wieża o zbliżonych rozmiarach i formie znajdować się mogła w narożniku wschodnim. U przeciwległego, południowo – zachodniego narożnika, przed murem obronnym funkcjonował trójprzęsłowy most o mieszanej, ceglano – drewnianej konstrukcji. Był on dość wysoki, bowiem od górnej części arkad do gzymsu sięgał około 3,5 metra. Nie prowadził bezpośrednio do miasta, ale równolegle do jego umocnień, dlatego mógł być związany z bramą wiodącą z zamku na zachód. Zabudowa zamku, być może mieszkalno – obronna, mogła być planowana w narożniku południowo – wschodnim, gdzie pozostawiono strzępia pod nie wykonany czworoboczny, nieregularny w planie budynek lub sporą wieżę o wymiarach około 13 x 13 metrów.
XV-wieczny arsenał otrzymał zarys czworoboku o wymiarach 73 x 55 metrów, z nieregularnym dziedzińcem pośrodku którego znajdowała się studnia. Taki układ powstawał stopniowo, poprzez wykorzystanie części murów nieukończonego zamku wraz z czworoboczną wieżą północną, zamknięcie obwodu i dostawianie kolejnych skrzydeł. Arsenał wypełnił północno – zachodni narożnik miasta, pomiędzy kanałem starej XIII-wiecznej fosy na wschodzie (zwanej Czarną Oławą), a XIV-wiecznej fosy na zachodzie. Od strony północnej, podobnie jak niegdyś zamek, chroniony był wodami rzeki Odry. Od strony miasta prawdopodobnie nie posiadał rozbudowanych obwarowań ziemnych. Ochronę arsenału stanowił przede wszystkim mur, na odcinkach północnym i zachodnim stanowiący część obwodu obronnego miasta. Poziom kurtyn arsenału sięgał od 7,5 do 8 metrów wysokości oraz ponad 2 metrów grubości. W przedpiersiu muru znajdowały się strzelnice, powstałe przez obudowanie w XV wieku 0,9 metrowych przerw między merlonami krenelażu. Obrońcy poruszali się po zadaszonym, wystającym przed wewnętrzne lico muru drewnianym ganku.
W linii muru arsenału znajdowały się dwie baszty. Czworoboczna baszta północna, czyli dawna wieża zamkowa, stanowiła część XIV-wiecznej linii miejskich murów obronnych. Osiągnęła około 20,5 metrów wysokości (do poziomu krenelażu 14,5 metra), na podstawie kwadratu o wymiarach 8,5 x 8,9 metra. Mieściła cztery kondygnacje, z których trzy dolne sklepione zostały kolebkowo, a najwyższa została przykryta drewnianym stropem. Z niej też prowadziło wąskie przejście na koronę muru obronnego. Mury o grubości 2,5 do 2,7 metra wyposażono w strzelnice, później przekształcone na okna. Druga baszta, półokrągła, otwarta od strony wewnętrznej dużą arkadą, otrzymała wysokość około 13 metrów i mury o 1,3 metra grubości. W jej zewnętrznej ścianie zachodniej wymurowano z piaskowca pięć otworów strzeleckich. Na wschód od arsenału znajdowały się dwie kolejne baszty, z których bliższa mieściła furtę wodną prowadzącą nad Odrę. Dalsza baszta stała na miejscu, gdzie niegdyś kończył się XIII-wieczny obwód murów miejskich, a zaczynał powiększony pierścień XIV-wiecznych obwarowań. Pomiędzy nimi do Odry uchodziła Czarna Oława.
Pierwsze skrzydło arsenału zostało wzniesione w 1459 roku w południowej części założenia. Uzyskało 72 metry długości, z murami o 1,5 metra grubość na poziomie gruntu. Dostawiono je do starego muru obronnego w ten sposób, iż jego ganek obronny wyznaczył poziom najwyższej kondygnacji (poddasze). Budynek przykryto dwuspadowym dachem z większą połacią zwróconą w kierunku wewnętrznego dziedzińca. Część strychową podzielono na dwa poziomy. Następnie zbudowane zostało skrzydło północne, ukończone około 1490 roku. Miało ono 30 metrów długości i jedynie 3,5 metra szerokości. Ze względu na niewielkie rozmiary mogło być przykryte dachem jednospadowym, opartym o kurtynę muru obronnego. Pozostałe strony dziedzińca: zachodnia i wschodnia, do końca średniowiecza nie były zastawione budynkami. Dopiero w 1570 roku wzniesiono zachodnie skrzydło na rzucie trapezu o 33 metrach długości i 6 metrach szerokości.
Stan obecny
Arsenał jest obecnie siedzibą oddziału Muzeum Miejskiego Wrocławia. W północnym i wschodnim skrzydle znajduje się Muzeum Militariów, w starym spichlerzu od 2001 roku ma swoją siedzibę Muzeum Archeologiczne i Archiwum Budowlane Muzeum Architektury. W czworobocznej baszcie mieści się natomiast siedziba Bractwa Kurkowego Miasta Wrocławia. Arsenał jest również miejscem organizowania wielu imprez kulturalnych. Godziny i terminy otwarcia sprawdzić można na stronie internetowej tutaj.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. M.Arszyński, T.Mroczko, Warszawa 1995.
Badura J., Kastek T., Topograficzne uwarunkowania lokalizacji zamków wrocławskich, „Archaeologia Historica Polona”, 26/2018.
Burak M., Arsenał wrocławski, Wrocław 2012.
Kmiecik P., Szwed R., The second left-bank castle in Wrocław in the light of the latest archaeological and architectural research, „Archaeologia Historica Polona”, 29/2021.
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.
Przyłęcki M., Budowle i zespoły obronne na Śląsku, Warszawa 1998.