Historia
Budowę pierwszego romańskiego kościoła pod wezwaniem Narodzenia NMP rozpoczął prawdopodobnie książę Henryk Sandomierski, po objęciu rządów w 1148 roku, najpewniej na początku drugiej połowy XII wieku. Świątynia była przeznaczona do jego i jego rodziny użytku, umieszczono w niej bowiem emporę, zapewne była też miejscem pochówku fundatora i jego najbliższych, dla których utworzono kryptę. Przebudowę tej ostatniej przeprowadził książę Bolesław Kędzierzawy lub Kazimierz Sprawiedliwy. Któryś z powyższych władców, przypuszczalnie już Henryk Sandomierski, ufundował przy kościele zgromadzenie kolegiackie kanoników z niewielką prepozyturą. Kazimierz Sprawiedliwy mógł dokonać reformy zgromadzenia, podziału na prebendy i utworzenia prałatur kantora, kustosza i scholastyka, nad którymi czuwał prepozyt kapituły.
W pierwszej ćwierci XIII wieku na miejscu pierwotnego kościoła powstała druga, większa kolegiata pod zmienionym wezwaniem Trójcy Świętej. Stary kościół rozebrano, na co wpływ mogły mieć problemy ze statyką krypty na grząskim podłożu. Nowy wzniesiono nieco bardziej na zachód, przy udziale warsztatu cysterskiego lub czerpiącego ze stylistyki detali architektonicznej cystersów. Istnienie kolegiaty poświadczone zostało źródłowo w 1214 roku, gdy wśród członków krakowskiej kapituły katedralnej wymieniony został wiślicki prepozyt, oraz w 1224 roku, kiedy to wspomniany został kanonik wiślicki Fryderyk. Sam kościół kolegiacki pod wezwaniem Świętej Trójcy odnotowany został po raz pierwszy w 1250 roku i następnie w 1252 roku. Jego fundatorem był zapewne jeden z biskupów krakowskich: Iwo Odrowąż, Wisław lub Prandota. Zjazd w Wiślicy który odbył się w 1219 roku przy udziale Iwo Odrowąża, mógł być związany z poświęceniem fundacji, ale ukończenie budowy romańskiej bazyliki mogło też mieć miejsce w momencie reorganizacji kapituły przed połową XIII wieku. Za biskupa Jana Muskaty do kolegiaty dobudowano dodatkową wieżę, dla której rozebrać miano jeden z wiślickich kościołów.
Trzecią, gotycką kolegiatę wiślicką ufundował król Kazimierz Wielki. Zaczęto ją budować w 1350 roku, zachowując jednak niższy masyw zachodni z wcześniejszego romańskiego kościoła. Według kronikarza Jana Długosza była to druga pod względem ważności kolegiata po sandomierskiej („secundam post Sandomiriensem ecclesiam inter collegiatas ecclesias”). Był to kościół mający szczególne znaczenie polityczne, co przejawiało się w dekoracji, a także w bogatym uposażeniu. W 1480 roku inwentarz wymienił między innymi srebrną i pozłacaną wielką monstrancję z daru Jana Długosza, siedem srebrnych krzyży, dwa srebrne pektorały, cztery srebrne ampułki, dwie srebrne laski, srebrny trybularz, trzy relikwiarze, oraz 25 kielichów. Trzy lata później odnotowano także 42 ornaty, 10 kap, a także ponad 100 ksiąg.
Kościół był wielokrotnie naprawiany i restaurowany. W latach 1460-1470 z inicjatywy kronikarza i kanonika Jana Długosza wzniesiono przy kolegiacie wolnostojącą dzwonnicę. W 1598 roku naprawiono dach i zegar kościoła. W 1678 roku kolejny remont świątyni kosztował 6000 ówczesnych złotych. Odnowione zostało wówczas prezbiterium, zaś w 1682 roku naprawiono zniszczony gradobiciem dach i okna. W 1898 roku Wiślicę zniszczył wielki pożar. Oprócz zabudowań miejskich uszkodzona została gotycka dzwonnica, ale sama kolegiata ocalała. W 1915 świątynia została poważnie uszkodzona przez austriacką artylerię. Zniszczona została fasada zachodnia, wraz z wieżami pochodzącymi jeszcze z XIII-wiecznej świątyni romańskiej (jedna runęła w 1915 roku, druga w czasie remontu w 1923 roku). Kościół odbudowano w latach 20-tych według projektu Adolfa Szyszko-Buhusza. W 1958 roku w czasie badań archeologicznych, w podziemiach kościoła odkryto pozostałości dawnych kościołów romańskich.
Architektura
Najstarszy kościół z XII wieku zbudowano poza obrębem obwałowań grodowych, po ich południowo – wschodniej stronie, na lekkim spadku terenu, który obniżał się od kulminacji w miejscu usytuowania grodu. Kościół wzniesiony został z dużych, nieregularnych ciosów wapienia w partiach fundamentowych oraz przy użyciu wątku opus spicatum i w technice opus emplectum w partiach nadziemnych. Była to nieduża, jednonawowa budowla o wymiarach wnętrza około 7,2 x 11 metrów, z orientowanym prezbiterium wielkości 5,7 x 6,3 metra, niższym i węższym od nawy, zakończonym małą, półkolistą apsydą o promieniu 1,9 metra. Elewacje zewnętrzne kościoła artykułowały lizeny osadzone na profilowanych cokołach oraz fryz z wyobrażeniami zwierząt. Dekoracje te prawdopodobnie zastosowano tylko w części prezbiterialnej.
W zachodniej części nawy ulokowana była niesymetrycznie niewielka empora, natomiast pod wyniesionym prezbiterium znajdowała się krypta, która świadczyła o dużym znaczeniu kościoła wiślickiego, jako iż podziemne pomieszczenia w budowlach jednonawowych były niezwykle rzadkie. Krypta była przykryta sklepieniem krzyżowym bez gurtów, podzielonym na kwadratowe przęsła, wspartym na czterech kolumnach i wysokim na około 2,5-3 metry. Dostęp do krypty zapewniały schody umieszczone na osi po stronie zachodniej, natomiast po przeciwnej stronie umieszczony był ołtarz. Po pewnym czasie na osi nawy środkowej, w jej wschodniej części, umieszczono grobowiec, a na miejscu pierwotnej gipsowej posadzki krypty ułożono posadzkę zdobioną rytami (ornamenty roślinne, zwierzęce, motywy figuralne w postaci trzech postaci zwróconych ku ołtarzowi z uniesionymi rękami w modlitewnym geście). Grobowiec zatarasował schody do krypty i być może wymusił budowę nowych schodów po stronie południowej. Alternatywnie zamurowano wówczas starsze wejście południowe, a utworzono zachodnie, tak że wchodzący w ramach aktu pokory pochowanych deptaliby pochówek. Wskazywałaby na to inskrypcja na posadzce („Ci pragną być podeptani, aby móc się wznieść do gwiazd”).
Romańska kolegiata z XIII wieku była świątynią trójnawową o układzie bazylikowym, także wzniesioną z ciosów wapienia. Składała się z szerokiego na 10,7 metrów korpusu, prostokątnego prezbiterium o szerokości nawy głównej i dwuwieżowej fasady zachodniej. Całkowita długość kościoła wynosiła około 28 metrów. Przy nawie północnej i południowej ulokowane były prostokątne kaplice, stanowiące ich przedłużenie na wschodzie, które flankowały prezbiterium. W planach nie przewidziano natomiast transeptu. Wtórnie po południowej stronie korpusu wybudowano masywną czworoboczną wieżę, za sprawą której musiano rozebrać jedną z kaplic. Posiadała ona 9,2 metra długości i 6,2 metra szerokości oraz mury grubości 1,5 metra.
Oświetlenie romańskiej bazyliki zapewniały rozglifione, półkoliste okna oraz dwudzielne przeźrocza na najwyższych kondygnacjach wież, które w narożach ujęte były lizenami. Masyw zachodni pozbawiony był portalu wejściowego, mieściła się natomiast w nim empora. Przyziemia obu wież otwierały się do naw bocznych szerokimi przejściami, zwieńczonymi ostrołukami. W murze wieży południowej, na wysokości około 4 metrów znajdował się mały portal ostrołukowy prowadzący do przestrzeni międzywieżowej. W wieży północnej znajdował się portal półkolisty, który być może za pomocą drewnianych schodów wzdłuż północnego muru prowadził do nawy bocznej. Empora prawdopodobnie oparta była na drewnianym stropie i przykryta jednym przęsłem sklepienia krzyżowo – żerowego. Sklepienie korpusu nawowego wsparte było na sześciu filarach. Wnętrze zapewne posiadało wystrój malarski, ponadto w prezbiterium i jednej z kaplic znajdowała się posadzka z glazurowanych płytek ceramicznych, zdobionych motywami palmet i rozet.
Gotycka świątynia kazimierzowska została wzniesiona z kamienia ciosowego, wapienia i piaskowca. Kościół uzyskał formę dwunawową, czteroprzęsłową, z mocno wydłużonym, wielobocznie zamkniętym na wschodzie prezbiterium, niższym i węższym od korpusu. Pierwotnie miało ono tylko trzy przęsła, ale w trakcie budowy zmieniono projekt i wydłużono je o jeszcze jedno. Po północnej stronie prezbiterium utworzona została zakrystia wraz z pomieszczeniem skarbca, zaś w narożniku północno – zachodnim korpusu spiralna klatka schodowa wiodąca na poddasze. Fasadę zachodnią utworzyły stare romańskie wieże pomiędzy którymi w przyziemiu znajdowała się kruchta z głównym wejściem. Narożniki wież wzmocnione były jeszcze lizeno-szkarpami, ale całą gotycką część kolegiaty opięto już wysokimi, uskokowymi przyporami. O jedną z nich, północno – zachodnią, oparta została smukła, wieloboczna wieżyczka komunikacyjna. Horyzontalny podział elewacji zapewnił cokół oraz sfazowany podokienny gzyms.
Oświetlenie kolegiaty zapewniły smukłe, zamknięte ostrołucznie, obustronnie rozglifione okna, wypełnione profilowanym laskowaniem tworzącym krzyże. Od strony wewnętrznej w ich dolne, zamurowane części wstawiono pary ślepych arkadek z trójlistnymi zwieńczeniami. Główne wejście do kościoła umieszczono od strony południowej. Do wnętrza budowli prowadził ostrołukowy portal, którego drzwi w XV wieku okuto w skośną kratę z antabą i ozdobiono rozetą. Nad portalem umieszczona została płaskorzeźbiona tablica erekcyjna z 1464 roku, z przedstawieniem Kazimierza Wielkiego. Inicjatorem upamiętnienia fundacji był Jan Długosz, który pełnił w Wiślicy funkcję kanonika. Do kościoła prowadził ponadto bogato profilowany, ostrołuczny portal północny z drugiej połowy XIV wieku. Wmurowano w niego rzeźbione herby: dwa orły piastowskie oraz herb Wielkopolski. W pobliżu portalu mieściło się okno, z którego według tradycji ogłoszono statuty wiślickie.
Dwunawowy korpus kościoła uzyskał sklepienie trójdzielne, tworzące gwiaździste wzory. Wsparto je na trzech smukłych, wielobocznych filarach. Zastosowano uderzającą asymetrię, bowiem żebra wniknęły wprost w narożniki filarów, natomiast w ścianach nadwieszone zostały za pomocą profilowanych wsporników. W ten sposób wykorzystano typ sklepienia, zastosowany po raz pierwszy we wschodnim przęśle katedry krakowskiej. W przedsionku zastosowano sklepienie krzyżowo – żebrowe z elementami sieciowego od północy i południa, spięte zwornikami z herbem Dębno. Prezbiterium przykryte zostało sklepieniem krzyżowo-żebrowym (sześciodzielnym nad wschodnim zamknięciem), opartym na wysoko zawieszonych wspornikach, ze zwornikami na których umieszczono herby ziem, które weszły w skład odrodzonego po rozbiciu dzielnicowym królestwa polskiego: Wielkopolski, ziemi dobrzyńskiej, ziemi sieradzko-łęczyckiej oraz Rusi. W nawie natomiast na zwornikach umieszczono herby rycerskie: Szeliga, Rawicz, Leliwa i Gryf, a także maskę satyra, hierogram INRI, symbole czterech ewangelistów i głowę Chrystusa.
Na północno – wschodniej ścianie prezbiterium osadzono gotyckie sakramentarium ujęte w profilowane obramienie z trójkątnym zwieńczeniem wimpergi wypełnionym maswerkiem, oraz wnękę na oleje święte, także dekorowaną laskowaniem i maswerkiem. Pierwotnie wewnętrzne elewacje prezbiterium pokryte były bizantyjsko-ruskiej polichromii. Zostały one wykonane w latach 1397-1400 przez popa Hayla, malarza pochodzącego z Przemyśla. Zawierały kompozycję o kilkustrefowym układzie, ukazującą sceny z życia Chrystusa u dołu oraz z życia Matki Bożej u góry. Umieszczono w nich także postacie biskupów, anachorentów, diakonów, męczenników, niewiast i wojowników, czy popularne w średniowieczu malowane rozpięte kotary.
Po północno – zachodniej stronie kościoła w XV wieku wybudowana została murowana dzwonnica na planie czworoboku. Jej dwie dolne kondygnacje utworzono z ciosów wapiennych, dwie górne z cegły, przy czym ceglane elewacje udekorowano zendrówką układaną w romboidalne wzory, a narożniki wzmocniono ciosami, podobnie jak na dwóch najniższych kondygnacjach. Wejście osadzono w ostrołucznym portalu z profilowanym schodkowym obramieniem, natomiast duże otwory z głębokimi glifami zamknięto lekkimi ostrołukami. Koronę murów dzwonnicy opięto płaskorzeźbionym fryzem, uzupełnianym kompozycjami herbowymi jeszcze na przełomie XV i XVI wieku. Fryz utworzono z 38 elementów przedstawiających herby: Korony i Litwy, Wieniawa, Dębno, Ogończyk, Pilawa, Nałęcz, Poraj, Rawicz. Ich uzupełnieniem stały się ślepe maswerki z motywami trój- i czteroliści, arkadek i rybich pęcherzy.
Stan obecny
Kolegiata wiślicka jest dziś, pomimo zniszczeń wojennych, jednym z najcenniejszych gotyckich zabytków na terenie Małopolski. Efektem odbudowy z XX wieku jest fasada zachodnia wraz ceglanym szczytem, oraz sklepienia korpusu i prezbiterium, odnowione przy użyciu odnalezionych w rumowisku detali. Obok kościoła znajduje się wolnostojąca dzwonnica z XV wieku, jedna z nielicznych gotyckich budowli tego typu zachowanych na terenie Polski. Wewnątrz prezbiterium warte uwagi są zdobione zworniki sklepienne oraz pozostałości bizantyjsko-ruskiej polichromii. W północno -wschodniej ścianie prezbiterium dojrzeć można kamienne sakramentarium z przełomu XIV i XV wieku, a obok zbliżoną w formie niewielką XV-wieczną wnękę. Od strony południowej zachował się ostrołukowy portal wraz z oryginalnymi, gotyckimi drzwiami okutymi blachą.
W podziemiach kościoła utworzono rezerwat archeologiczny, w którym znajduje się między innymi unikatowa tzw. Płyta Orantów. Jest to romańska posadzka z lat około 1175 – 1177 z rytymi przedstawieniami figuralnymi. Z pierwszej romańskiej świątyni zachował się także element portalu z reliefem z dwoma gryfami podtrzymującymi symboliczne Drzewo Życia, fragmenty głowic, stipes ołtarza, mury krypty i relikty ścian nawy.
Z kolegiaty XIII-wiecznej przetrwały relikty murów wschodniej części kościoła oraz fasady zachodniej. Do 1923 roku najlepiej zachowane były obie wieże zachodnie, sięgające 16 metrów wysokości. Kilka romańskich detali architektonicznych znajduje się w lapidarium przy kolegiacie (np. relief z gryfami podtrzymującymi rozetę z krzyżem, relief z głową lwa ponad głową w spiczastej czapce, płyta nagrobna z płaskorzeźbioną postacią mężczyzny w krótkiej tunice, fragmenty głowic i fryzów).
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. T. Mroczko, M. Arszyński, Warszawa 1995.
Bukowska A., Glińska N., Wczesnośredniowieczna Wiślica, Warszawa 2020.
Glińska N., Wiślica doby wczesnego średniowiecza – o wielkiej historii jednego z najmniejszych miast w Polsce, ” Renowacje i zabytki”, III/2020.
Grzybkowski A., Gotycka architektura murowana w Polsce, Warszawa 2016.
Kiełtyka-Sołtysiak G., Muzeum Archeologiczne w Wiślicy, Kielce 2022.
Pieniążek-Samek M., Bazylika Mniejsza Narodzenia NMP w Wiślicy, Kielce 2016.
Świechowski Z., Architektura romańska w Polsce, Warszawa 2000.
Tomaszewski A., Romańskie kościoły z emporami zachodnimi na obszarze Polski, Czech i Węgier, Wrocław 1974.
Walczak M., Kościoły gotyckie w Polsce, Kraków 2015.