Historia
Uniejów, własność arcybiskupów gnieźnieńskich, pojawił się w źródłach pisanych już w 1136 roku, w bulli papieża Innocentego II. Zapewne funkcjonował tam wówczas dwór biskupi, w którym w 1170 roku miała miejsce konsekracja biskupa płockiego Lupusa przez arcybiskupa Piotra. Dwór ten poświadczony został źródłowo w 1242 roku („curia sua apud Unyeyow”). W kolejnych latach przebywał w nim często książę Leszek Czarny oraz arcybiskup Jakub Świnka, za którego w pobliżu lokowano miasto Uniejów. Zarówno miasto jak i dwór czy też drewniano – ziemny zamek, zniszczone zostały przez Krzyżaków w 1331 roku. Szkody zapewne szybko usunięto, gdyż w 1339 roku w Uniejowie miał miejsce proces przeciwko Krzyżakom oraz ogólnopolski zjazd dostojników świeckich i duchownych.
Murowany zamek zbudowano około połowy XIV wieku z inicjatywy arcybiskupa gnieźnieńskiego Jarosława Bogorii Skotnickiego. Hierarcha ten objął stolec arcybiskupi w 1342 roku i od tamtego momentu zasłynął z licznych fundacji, jako doskonały organizator oraz budowniczy kościołów i rezydencji biskupich (między innymi był inicjatorem przebudowy katedry gnieźnieńskiej). Budowlami obronnymi takimi jak Uniejów, Jarosław uzupełniał także akcję budowlaną króla Kazimierza Wielkiego. Obok funkcji militarnej zamek pełnił również rolę administracyjną. W 1376 roku odbył się w nim słynny synod z udziałem licznego duchowieństwa w którym brał udział specjalny wysłannik papieża Grzegorza IX, nuncjusz Mikołaj, biskup Majorki. Jego celem było opodatkowanie duchowieństwa na rzecz krucjaty przeciwko Turkom. Zamek stanowił także schronienie dla skarbca i archiwum katedralnego, które w czasach zagrożeń i wojen były wywożone do Uniejowa. O tym, iż nawet wtedy nie były całkowicie bezpiecznie świadczy fakt zdobycia i splądrowania zamku w 1381 roku przez Bernarda z Grabowa.
W połowie XV stulecia zamek został znacznie rozbudowany. Nie uchroniło to jednak budowli przed powtórnym zdobyciem, tym razem przez Wawrzyńca Kośmidera Gruszczyńskiego, w trakcie wojny rodu Gruszczyńskich z biskupem Zbigniewem Oleśnickim o Koźmin. W 1525 roku natomiast zamek zniszczył pożar. Odbudowa połączona z przekształceniem zamku miała miejsce w 1534 roku z inicjatywy starosty Stanisława z Gomolina.
Nowożytne prace budowlane przeprowadzali arcybiskupi Jan Wężyk i Maciej Łubieński w pierwszej połowie XVII wieku, co ostatecznie zmieniło warownię w renesansowo-barokową rezydencję. Po sekularyzacji dóbr kościelnych w końcu XVIII wieku znaczna część zamku została opuszczona i dopiero w 1836 roku rząd carski przekazał go generałowi Aleksandrowi Tollowi, a ten wyremontował w 1848 roku. W okresie międzywojnia w zabytku funkcjonował pensjonat. W latach 1956-1967 zamek odbudowano po wojennych zniszczeniach.
Architektura
Zamek usytuowano na lewym brzegu rzeki Warty na niewielkim wzniesieniu. Z jednej strony zabezpieczony był korytem rzeki, która podchodziła niemal pod samą budowlę, a z pozostałych stron podmokłymi i zabagnionymi terenami. Jako zewnętrzną strefę obrony przekopano fosę, a jedyne połączenie komunikacyjne z miastem zapewniał pobliski most.
W XIV wieku zamek składał się z czworobocznego obwodu murów o wymiarach w planie 23 x 29 metrów i wysokości około 13 metrów, wzniesionego z cegły na podmurówce, której kamienie połączono wapienną zaprawą. Od południa umieszczono przelot bramny, a po zachodniej stronie brukowanego dziedzińca dwuizbowy, trójkondygnacyjny dom mieszkalny (10,5 x 23 metry) do którego dostawiono kaplicę. Był on skomunikowany na poziomie piętra z gankiem obronnym w koronie murów, którego zwieńczenie prawdopodobnie miało formę przedpiersia z krenelażem.
Wieżę główną o średnicy 9 metrów wzniesiono na zewnątrz obwodu muru w połowie kurtyny wschodniej. Z racji dużej wysokości (35 metrów) została ona wzmocniona trzema przyporami, a pierwotnie jedyne wejście do niej znajdowało się na wysokości 13 metrów ponad poziomem dziedzińca i dostępne było przez kładkę z korony muru obronnego. Komunikację pionową zapewniała kręcona klatka schodowa umieszczona w przyporze północno – zachodniej, nie była ona jednak bezpośrednio związana z wejściem, ale zaczynała się na wysokości 4 metrów powyżej posadzki i prowadziła do kondygnacji obronnej na wysokości 25 metrów.
Około połowy XV wieku do głównego domu mieszkalnego dostawiono w narożnikach dwie czworoboczne, trójkondygnacyjne wieże mieszkalne. Były one związane ze sobą zewnętrznym murem, zamykającym od zachodu parcham. Przebudowa objęła także południową część zamku. Na miejscu dawnego przejazdu bramnego zbudowano wówczas czworoboczną wieżę bramną, połączoną zewnętrznym murem z wieżą główną. Nowe obwarowania wydzieliły około 6,5 metrowej szerokości międzymurze.
W pierwszej połowie XVI stulecia zabudowano południowo – wschodnią część międzymurza nowym budynkiem mieszkalnym, który mając kształt litery L dochodził do wieży głównej. Ta została wówczas nadbudowana o kolejną kondygnację obronną. Po stronie północnej z wieżą sąsiadowało nowe skrzydło gospodarcze, zamykające całe założenie na kształt regularnego czworoboku. Komunikację pomiędzy poszczególnymi skrzydłami zapewniał wewnętrzny dziedziniec. Ściana południowa miała dwa portale wejściowe: jeden do wieży bramnej, a drugi prowadzący na międzymurze południowe. Po przeciwnej stronie dziedzińca, na osi głównego wjazdu znajdowało się wąskie przejście na międzymurze północne. Widniały nad nim trzy ostrołukowe blendy. Z międzymurza północnego prowadziło wejście do piwnic wieży północno – zachodniej oraz symetrycznie do przeciwległego budynku gospodarczego. Dodatkowo górna kondygnacja głównego domu mieszkalnego łączyła się ze skrzydłem południowo – wschodnim poprzez ganek na murze i wieżę bramną.
Stan obecny
Zamek mimo iż zachował się do czasów współczesnych w mocno przekształconej formie, to jednak posiada czytelne średniowieczne elementy m.in. gotycką wieżę główną i ciasny, nieotynkowany dziedziniec. Obecnie mieści się w nim hotel wraz z centrum konferencyjnym oraz restauracja. Jest udostępniony do zwiedzania, lecz w ograniczonym zakresie.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.
Krantz L., Zamek w Uniejowie, Poznań 1980.
Tomala J., Murowana architektura romańska i gotycka w Wielkopolsce, tom 2, architektura obronna, Kalisz 2011.