Historia
Kościół NMP i klasztor ufundowany został w 1289 roku przez księcia Mestwina, który sprowadził do Tczewa dominikanów. Najstarszą część kościoła klasztornego, czyli prezbiterium, prawdopodobnie ukończono przed 1308 rokiem, czyli przed zajęciem Tczewa przez zakon krzyżacki, co spowodowało chwilowy zastój w rozwoju urbanistycznym miasta. Ukończenie prac budowlanych miało miejsce około połowy XIV wieku. W 1577 roku klasztor ucierpiał w trakcie pożaru miasta spowodowanego przez wojska Stefana Batorego walczącego z Gdańskiem. Odbudowę w stylistyce gotycko – renesansowej przeprowadzono najpewniej jeszcze przed końcem XVI stulecia. Po kasacie zakonu dominikanów, kościół wraz z zabudowaniami dawnej klauzury został przebudowany na szkołę. W 1852 został odrestaurowany i jako świątynia użytkowany był przez ewangelików do 1945 roku. Po II wojnie światowej kościół wrócił w ręce katolików.
Architektura
Klasztor dominikański usytuowano w północno – wschodniej części lokacyjnego miasta, blisko murów obronnych. Od strony zachodniej sąsiadował on z kościołem farnym, natomiast od wschodu z bramą Niską, skierowaną ku północny, oraz w nieco dalszej odległości z bramą Wodną, za którą droga po stromych skarpach opadała ku Wiśle. W czasach krzyżackich po wschodniej stronie klasztoru zbudowano zamek.
Kościół klasztorny NMP wzniesiono jako budowlę jednonawową, pięcioprzęsłową, na planie prostokąta, z niższym, trójbocznie zamkniętym na wschodzie prezbiterium i zakrystią od północy, przy czym nawę z powodu przerwy w budowie oraz przypuszczalnego braku miejsca na północy odchylono od osi. Całkowita długość kościoła wyniosła wewnątrz 43,5 metry, przy średniej szerokości korpusu 8,6 metra (zwęża się on nieco ku wschodowi). Przypory nawy zostały wciągnięte do wnętrza korpusu, podczas gdy prezbiterium opięto przyporami z zewnątrz. Ciekawie rozwiązano fasadę zachodnią, gdzie podobnie jak w gdańskim kościele św. Elżbiety, nad wąską i płytką kruchtą wejściową umieszczono ośmioboczną wieżę o podkreślonych wałkami krawędziach. Portal osadzony został w przyziemiu nie pośrodku fasady, ale na osi ołtarza w prezbiterium. Ponadto ściany przebito ostrołucznymi, wysokimi oknami o obustronnych rozglifieniach, przeważnie dwudzielnymi za wyjątkiem szerszego okna trójdzielnego w prezbiterium i dużego okna czwórdzielnego wypełniającego przestrzeń podwieżowej, otwartej kruchty. Wnętrze kościoła pierwotnie nie było podsklepione, sklepienia gwiaździste założono dopiero w XVI wieku.
Zabudowania klasztornej klauzury znajdowały się po północnej stronie kościoła. Prawdopodobnie ich najstarszą częścią był prostokątny w planie budynek znajdujący się na miejscu późniejszego skrzydła zachodniego. Został on wzniesiony jeszcze przed powstaniem korpusu nawowego kościoła, gdyż od południa jego ściana zaopatrzona była w triadę ostrołukowych okien o rozglifionych ościeżach. Prawdopodobnie przykrywał go dwuspadowy dach oparty na trójkątnych szczytach w miejscach krótszych boków. Wnętrze być może mieściło najstarszy refektarz lub pomieszczenie spowiedne z racji usytuowania budynku najbardziej na zachód, najbliżej rynku miasta i kościoła parafialnego, podczas gdy reszta klauzury znajdował się bardziej w głębi.
Pozostałe zabudowania klasztorne składały się ze skrzydła północnego oraz krótkiego skrzydła wschodniego, przedłużonego w kierunku kościoła o oratorium z trójbocznym zamknięciem na wschodzie oraz zakrystię. Całość prawdopodobnie połączona była murowanymi krużgankami, wydzielającymi pośrodku trapezowaty w planie ogród wirydarza.
Stan obecny
Do czasów współczesnych gotycki charakter zachował wyłącznie dawny kościół klasztorny, obecnie pod wezwaniem św. Stanisława, choć jego wieża jest dziś przykryta XIX-wiecznym hełmem, a detale architektoniczne ulegały przekształceniom i odnawianiu w okresie nowożytnym. Zabudowania średniowiecznej klauzury nie zachowały się. Na ich miejscu znajduje się obecnie współczesny budynek szkoły, w którego wnętrzu przetrwało kilka pierwotnych detali (relikty triady wczesnogotyckich okien).
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. M.Arszyński, T.Mroczko, Warszawa 1995.
Die Bau- und Kunstdenkmäler der Provinz Westpreußen, der Kreis Pr. Stargard, red. J.Heise, Danzig 1885.
Grzyb A., Strzeliński K., Najstarsze kościoły Kociewia, Starogard Gdański 2008.
Grzybkowski A., Gotycka architektura murowana w Polsce, Warszawa 2016.
Samól P., Relikt południowej ściany wczesnogotyckiego budynku klasztornego dominikanów w Tczewie, „Biuletyn konserwatorski Pomorza Gdańskiego”, zeszyt 2, Gdańsk 2014.