Historia
W XIII wieku na terenie późniejszego zamku istniał drewniano – ziemny rycerski gródek lub dwór, będący ośrodkiem miejscowych włości rodu Odrowążów. Chronił on przeprawy przez rzekę Korzeniówkę na lokalnym szlaku handlowym. Być może na przełomie 1259 i 1260 został on wraz z leżąca obok wsią zniszczony podczas najazdu tatarskiego. Odbudowa mogła zostać przeprowadzona w XIV wieku, kiedy to wzniesiono pierwsze budowle murowane z nieregularnego kamienia. Ewentualnie fundatorami nowej budowli mogli być na początku XV wieku Jakub i Sławek, przodkowie rodziny Szydłowieckich, gałęzi rodu Odrowążów, którzy przyjęli nowe nazwisko od swej siedziby.
W latach 1470-1480 Stanisław Szydłowiecki, kasztelan żarnowski i radomski, ufundował na miejscu starszego założenia częściowo murowany zamek, złożony z budynku mieszkalnego i wieży bramnej. Kronikarz Jan Długosz w relacji dotyczącej lat 1466-1476 odnotował w Szydłowcu własność rycerską („praedium militare”), co sugerowałoby, że nie było to jeszcze w pełni murowane założenie, lub też prace budowlane dalekie były jeszcze wówczas od ukończenia (zamki określał kronikarz mianem „castrum” lub „arx”). Obwód muru obronnego dobudowany mógł zostać na przełomie XV i XVI wieku, bowiem w 1517 roku, przy okazji rozstrzygania spraw majątkowych, zapisano informację o „oppidi Shydlowiecz nec non turrim ibidem muram cum curia”.
W latach 1515-1526 Mikołaj Szydłowiecki, piastujący wówczas godność podskarbiego wielkiego koronnego, przekształcił obronną siedzibę w renesansową rezydencję. Kolejne prace budowlane miały być prowadzone w 1547 roku, a następnie w latach 1619-1629. Te ostatnie zainicjowane zostały już przez nowych właścicieli z rodu Radziwiłłów, którzy uzyskali Szydłowiec w 1550 roku na drodze koligacji małżeńskich i trzymali go aż do początków XIX wieku. W 1821 roku, po bezpotomnej śmierci ostatniego z linii szydłowieckich Radziwiłłów, zamek kupiła Anna Sapieżyna, która sprzedała go rządowi Królestwa Polskiego. W drugiej połowie XIX wieku zabytek popadł w ruinę i został porzucony na początku XX stulecia. Renowację przeprowadzono w latach 1949-1952.
Architektura
Zamek wzniesiono na wyspie wśród rozlewisk rzeki Korzeniówki, która pełniła rolę naturalnej fosy. W XV wieku składał się z budynku mieszkalnego, wzniesionego z kamienia w północnej części wyspy. Drugim elementem murowanym zamku była czworoboczna wieża bramna usytuowana w zachodniej części wyspy. Obie budowle prawdopodobnie początkowo łączyły jeszcze drewniane obwarowania, najdalej na przełomie XV i XVI wieku połączone prostymi odcinkami kamiennego muru obronnego. Biegł on od północno – zachodniego narożnika domu, załamując się pod kątem prostym i dochodząc do północno – wschodniego narożnika bramy. Druga kurtyna biegła od południowo – wschodniego narożnika domu, również załamywała się pod kątem prostym i dochodziła, po nieznacznym załamaniu linii, do południowo – wschodniego narożnika wieży.
Średniowieczny dom mieszkalny wzniesiono na planie prostokąta o wymiarach 8,4 x 19 metrów, z dłuższą osią mniej więcej na linii wschód – zachód. Przy jego budowie prawdopodobnie wykorzystano pozostałości starszej budowli murowanej z XIV wieku. Wnętrze domu miało cztery kondygnacje z trzema pomieszczeniami o zbliżonej wielkości, ułożonymi w jednym trakcie na poziomie przyziemia, a więc w układzie bardzo popularnym w okresie średniowiecza. Każde z pomieszczeń przykryte było sklepieniem kolebkowym i zapewne pełniło funkcje gospodarcze. Wyższe kondygnacje mieszkalne mogły mieć podobny układ, ale nie wykluczone, że na którymś z pięter funkcjonowała duża reprezentacyjna aula. Pomieszczenia pięter budynku prawdopodobnie dostępne były za pomocą drewnianego ganku od strony dziedzińca.
Wieża bramna wzniesiona została na rzucie kwadratu. Została w całości wysunięta przed obwód muru obronnego w stronę fosy i zapewne podobnie była wysunięta przed starsze obwarowania drewniano – ziemne. Mieściła trzy kondygnacje z przejazdem bramnym w przyziemiu. Elewacja zewnętrzna zaopatrzona była w ostrołuczny portal, osadzony w czworobocznej wnęce do której chowany był podnoszony most zwodzony, który przerzucano ponad fosą. Zachodnie narożniki wieży wzmocniono masywnymi przyporami, natomiast po stronie wschodniej w narożnikach do wieży dochodził mur obronny, który połączono z dwoma kolejnymi przyporami.
Stan obecny
Zamek zachował się do naszych czasów w formie renesansowej rezydencji magnackiej z częściowo czytelnym jednak układem z okresu średniowiecza. XV-wieczny dom mieszkalny jest dziś wtopiony w długie skrzydło północne. Kurtyny muru obronnego w większości wtopione zostały w budynki mieszkalne, za wyjątkiem odcinka południowego. Elewacja muru obronnego widoczna jest również od strony dziedzińca po północnej stronie wieży bramnej. W tej ostatniej zachował się późnogotycki portal z wnęką na most zwodzony. Obecnie na zamku mieści się Muzeum Ludowych Instrumentów Muzycznych. Wszelkie wiadomości o wystawach, cenach i godzinach otwarcia znaleźć można na oficjalnej tronie muzeum tutaj.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Guerquin B., Zamki w Polsce, Warszawa 1984.
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.
Pankowski B., Stan badań archeologicznych nad średniowiecznymi zamkami dawnego województwa sandomierskiego, „Materiały i Sprawozdania Rzeszowskiego Ośrodka Archeologicznego”, tom 30/2009.