Historia
Według tradycji parafia w Szczepankowie funkcjonować miała już od połowy XIII wieku, jednak pierwsza wzmianka źródłowe o miejscowym kościele farnym pojawiła się dopiero w 1405 roku. Późnogotycki kościół św. Wojciecha zaczęto wznosić dzięki fundacji benedyktynów płockich. Budowa kościoła mogła się rozpocząć dopiero gdy ukończono prace przy katedrze płockiej, skąd oddelegowano murarzy i materiały budowlane z kapitulnej cegielni, choć o nieco wcześniejszym rozpoczęciu prac, po 1537 roku, wskazywałaby konsekracja kościoła w 1547 roku. W 1618 roku przekształcono szczyty wieży, natomiast w trakcie pożaru z 1740 roku uszkodzony został szczyt wschodni prezbiterium. Kościół był kilkakrotnie remontowany w XIX i XX wieku, między innymi w 1835 roku, kiedy w elewacji północnej utworzono lub przekształcono wejście, oraz w 1884 roku, gdy od południa dostawiono neogotycką kruchtę.
Architektura
Kościół usytuowano w centralnej części osady, po południowej stronie rynku, na płaskim terenie. Powstał jako trójnawowa bazylika z wydłużonym, zamkniętym prosto prezbiterium i pięciokondygnacyjną wieżą na osi fasady zachodniej. Czteroprzęsłowy korpus nawowy założony został na rzucie zbliżonym do prostokąta i przekryty wspólnym dachem z trójprzęsłowym prezbiterium, równym szerokością i wysokością nawie głównej. Północna nawa boczna została przedłużona o kaplicę, zakrystię i przedsionek, natomiast do nawy południowej przystawiono przybudówkę z klatką schodową na wieżę.
Korpus nawowy, prezbiterium i wieża opięte zostały uskokowymi przyporami, w narożach umieszczonymi pod skosem. Wschodnia elewacja prezbiterium zwieńczona została schodkowym szczytem wypełnionym rzędami półkolistych blend. W jej centrum pierwotnie znajdowało się okno osadzone w głębokiej niszy zamkniętej łukiem pełnym. Wnętrze korpusu i prezbiterium kościoła przekryto drewnianym stropem. Podział na nawy zapewniły ostrołuczne i uskokowe arkady, oparte na dwóch rzędach czworobocznych filarów i półfilarów przyściennych. Nawę główną od prezbiterium oddzielono ostrołuczną arkadą tęczy.
Wieża zachodnia była nietypową konstrukcją, przypominającą wieże zamkowe lub miejskie, choć nie miała cech obronnych. Jej dolna kondygnacja otrzymała po dwóch stronach dość głębokie wnęki i główne, frontowe wejście do kościoła. Stosunkowo proste elewacje przeprute były jedynie oknami oraz rozdzielone regularnie rozmieszczonymi otworami maczulcowymi po wykorzystywanych w trakcie budowy rusztowaniach. Najwyższą kondygnację przykryto dachem, zapewne dwuspadowym i pierwotnie opartym na późnogotyckich szczytach. Wewnątrz wieży umieszczono pomieszczenia ogrzewane kominkami, prawdopodobnie przeznaczone dla płockich benedyktynów zarządzających kościołem, oraz emporę zachodnią.
Wnętrze korpusu kościoła połączono z piętrem wieży za pomocą schodów ukrytych w przybudówce. Piętro wieży zajęła mała izba otwierająca się do wnętrza kościoła wielką, półkolistą arkadą i oświetlana dwoma oknami od zachodu i jednym od południa. Ogrzewana była za pomocą kominka. Schody w grubości muru północnego prowadziły na wyższe piętro. Z ich podestu w północno – zachodnim narożniku wieży poprowadzono krótki, ukośny korytarzyk w grubości przypory, kończący się portalem. Prawdopodobnie wygłaszano z niego kazania do ludzi zebranych na cmentarzu. Kolejne piętro również mieściło izbę oświetlaną trzema oknami i zaopatrzoną w kominek. Schody w grubości ściany północnej, a następnie wschodniej prowadziły z niej na strych kościelny, z którego wejść można było na trzecie piętro wieży, już bez kominka, ale oświetlane dwoma oknami. Na koniec schody ze strychu w ścianie północnej prowadziły na najwyższe czwarte piętro wieży, mające sześć otworów okiennych. Kondygnacja ta przeznaczona była na dzwony.
Stan obecny
Kościół zachował pierwotny układ przestrzenny i bryłę, późniejszym dodatkiem jest jedynie kruchta przy nawie południowej. W późnym okresie nowożytnym przekształcone zostały szczyty wieży, pierwotnie zapewne o gotyckiej formie. Szczyt wschodni ma późnogotycki charakter ale był odnawiany po zniszczeniach z pożaru. Ponadto zmieniona została oryginalna forma półszczytu zakrystii, części otworów okiennych i wejściowych kościoła, przebudowano w XIX wieku wnętrze zakrystii pod którą utworzono kryptę. Z pierwotnych detali architektonicznych warto zwrócić uwagę na zamurowany, zewnętrzny portal wschodni zakrystii, zamknięty łukiem w ośli grzbiet, czy portal wewnętrzny, kotarowy, między prezbiterium a zakrystią.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Biała karta ewidencyjna zabytków architektury i budownictwa, kościół benedyktynów pw. św. Wojciecha, W.Boruch, nr 5515, Szczepankowo 1986.
Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. 9, województwo łomżyńskie, zeszyt 1, Łomża i okolice, Warszawa 1982.
Kunkel R.M., Architektura gotycka na Mazowszu, Warszawa 2005.
Żabicki J., Leksykon zabytków architektury Mazowsza i Podlasia, Warszawa 2010.