Historia
Od około drugiej połowy VIII wieku na wzgórzu zamkowym znajdował się gród słowiański, powstały na miejscu jeszcze starszej osady kultury łużyckiej. W ciągu XI wieku w Szczecinie utrwaliła się władza książąt, z których pierwszym znanym był w pierwszej połowie XI wieku Warcisław I z dynastii Gryfitów. Za jego czasów, przed 1124 rokiem, na podgrodziu usytuowany został drewniany dwór książęcy, wspominany w źródłach pisanych jako „sedes ducis” (Ebbo) i „curia ducis” (Herbord).
W drugiej ćwierci XIII wieku, po przeniesieniu przez Barnima I stolicy księstwa do Szczecina, gród kasztelański został zlikwidowany. Ulegając presji uprzywilejowanego mieszczaństwa, zgodę na jego zniszczenie książę wydał w 1249 roku. Przekazał on teren grodu miastu, a sobie zatrzymał dwór na wzgórzu Trzygława i zobowiązał się w imieniu swoim oraz swoich wasali nie wznosić żadnej nowej siedziby w promieniu 3 mil od miasta. Szczecinianie włączyli zespół grodowy w granice wytyczanego w tym czasie miasta, co miało uniemożliwić w przyszłości władcom wzniesienie niezależnej od miasta warowni. W 1263 roku książę odebrał jednak ten teren i przekazał pod zabudowę kolegiaty Mariackiej.
W 1295 roku Księstwo Pomorskie zostało podzielone na dwie części, z Wołogoszczą i Szczecinem jako głównymi siedzibami, przy czym Szczecin został przydzielony Ottonowi I. Władca ten rzadko przebywał w Szczecinie, gdzie stale był skonfliktowany z mieszczanami, ale sytuacja zmieniła się gdy do współrządów dopuszczony został w 1319 lub 1320 roku jego syn Barnim III, wychowany w Pradze i Egerze, posiadający duże aspiracje oraz szerokie horyzonty. W 1345 roku książę Barnim III rozpoczął przebudowę drewnianego dworu na murowane założenie, spotykając się z protestami mieszczan, którzy obawiali się utraty samodzielności miasta. W wyniku zawartej ugody rada miejska wybudowała dla księcia nowy dom, usytuowany równolegle do murów miejskich. W tym też czasie powstała, zlokalizowana na zachód od dworu, kaplica św. Ottona, ukończona w 1347 roku. Książę ustalił skład jej kapituły złożonej aż z 12 kanoników, choć była ona tylko filią kolegiaty Mariackiej. Rozbudowę zamku podjęto około początku XV wieku, w czasach panowania Świętobora I i jego młodszego brata Bogusława VII. Następnie na przełomie pierwszej i drugiej ćwierci XV wieku za Ottona II i Kazimierza V zamek został wydzielony z zabudowy miejskiej.
W 1428 roku w mieście wybuchł bunt wywołany przez biedotę i rzemieślników. W związku z groźbą napadu na zamek, gdzie schronił się patrycjat i rada miejska, Kazimierz V uciekł ze Szczecina. Po stłumieniu buntu miasto musiało obiecać księciu znaczną sumę 12 000 marek odszkodowania, którą władca przeznaczył na rozbudowę i umocnienie dworu. Wzniesiono wówczas utrzymane w stylu późnogotyckim skrzydło południowe, choć sześć lat później umierający książę obiecał rozebrać część umocnień. Jedyny syn Kazimierza, Joachim I, rządził do 1451 roku, pozostawiając nieletniego syna Ottona III, wychowywanego przez wuja, elektora Fryderyka II Żelaznego. Okres ten zaznaczył się upadkiem szczecińskiej siedziby książęcej, pozbawionej mieszkańców z panującej dynastii aż do 1490 roku. W 1464 roku zmarł bowiem młodo Otton III, ostatni ze szczecińskiej linii Gryfitów, co doprowadziło do konfliktu z linią wołogoską o sukcesję nad księstwem, do którego roszczenia wysunął także Fryderyk II Żelazny. Sytuacja ustabilizowała się po umocnieniu władzy Bogusława X Wielkiego, który od 1478 roku jako jedyny władca całego Księstwa Pomorskiego, po zawarciu małżeństwa w 1490 roku z Anną, córką króla polskiego, postanowił zamieszkać w Szczecinie, ze względu na centralne położenie miasta w księstwie. Król Kazimierz Jagiellończyk zapewnił córce posag w wysokości 74 000 guldenów, dzięki czemu zanim Anna przeprowadziła się do Szczecina w 1491 roku, przebudowa tzw. Wielkiego Domu była już prawdopodobnie ukończona.
Na początku XVI wieku przebudowę zamku prowadził książę Barnim XI. Po pożarze w 1551 roku musiał on sfinansować prace naprawcze, prowadzone jeszcze w duchu późnego gotyku, a już w latach 1573 – 1582 książę Jan Fryderyk dokonał generalnej przebudowy późnogotyckiej siedziby w renesansową rezydencję. Zburzono dom książęcy z XIV wieku i kaplicę św. Ottona, a na ich miejscu powstały nowe skrzydła pałacu, ponadto w północno – zachodnim narożniku usytuowano masywną, nowożytną wieżę (Dzwonów). Na początku XVII wieku za panowania Filipa II i Franciszka I dobudowano dwupiętrowe piąte skrzydło, tworząc w ten sposób drugi, mały dziedziniec.
Po wymarciu dynastii Gryfitów, od 1637 roku zamek był siedzibą namiestnika szwedzkiego, od 1720 roku garnizonu pruskiego, a w 1752 roku Fryderyk II Wielki założył w jednym skrzydle mennicę. Podczas panowania pruskiego zamek wielokrotnie przebudowywano, dostosowując do mieszczącego się tam garnizonu. Największej dewastacji zamku dokonał garnizon pruski w XIX wieku, kiedy to zburzono sklepienia w skrzydle wschodnim, całkowicie przebudowano skrzydło południowe, wyburzono krużganki, zaś wewnątrz zamku wymurowano klatki schodowe i korytarze. Po opuszczeniu przez garnizon w 1902 roku, zamek pozostawał zaniedbany. Roboty renowacyjne mające przywrócić wygląd dawnej rezydencji podjęto w 1925 roku, jednak zaprzestano ich rok później. Mimo wielu planów, władze niemieckie do wybuchu II wojny światowej nie podjęły się kompleksowej renowacji zamku. W 1944 roku zabytek został poważnie zniszczony podczas nalotów alianckiego lotnictwa. W latach 1958 – 1980 został odbudowany.
Architektura
Gród a następnie zamek usytuowano na terenie wzniesienia górującego około 20 metrami nad rzeką Odrą, która w średniowieczu płynęła około 150 metrów dalej po stronie wschodniej. Od około połowy XIII wieku teren zamku włączony został w budowane wówczas miejskie mury obronne, powstające na miejscu starszych obwarowań drewniano – ziemnych. Zamek usytuowany był odtąd w północnej części miasta lokacyjnego.
Dom zamkowy księcia Barnima III prawdopodobnie usytuowany był w bliskości murów miejskich, po ich południowej stronie. Budynek („stenhus”) wzniesiony dla księcia przez radę miejską w połowie XIV wieku, położony był równolegle do murów miejskich oraz zbudowany z kamienia i przy użyciu cegły (którą użyto w ościeżach, ścianach działowych i piwnicach). Miał wymiary 10,8 x 25,8 metrów, choć według źródeł pisanych książę otrzymał prawo do wzniesienia domu o wymiarach 8,7 x 29 metrów i 7,2 metrów wysokości. Budynek zapewne miał trzy kondygnacje, w tym podsklepioną piwnicę, oraz podział na trzy pomieszczenia o nierównej powierzchni. W piwnicy wynosiły one licząc od zachodu 4,5 x 8,4 metra, 8,8 x 8,4 metra, 7,8 x 8,4 metra. Grubość murów zewnętrznych wynosiła 1,5 metra, a ścian działowych 1 metr. Pomieszczenia piwniczne połączone były ze sobą przejściami, a zejście do piwnicy znajdowało się w części wschodniej. Pierwotnie sklepienia piwnic były kolebkowe, ale po zniszczeniach na początku XVI wieku zastąpiono je krzyżowymi. Górne kondygnacje, o przypuszczalnej wysokości około 4 oraz 2,5 metrów, zapewne rozdzielały drewniane stropy.
Kamienny dom Barnima III, początkowo nie chroniony murem od strony miasta, stanowił część zespołu mieszkalnego, składającego się z różnych budynków o lekkiej konstrukcji (szachulcowych lub drewnianych), skupionych wokół otwartego dziedzińca, w których mieścić się musiała piekarnia, browar, kuchnia, stajnie i mieszkania dworzan. Północny długi bok budynku opierał się o mur miejski, przez co musiał mieć on charakter obronny (niewielkie okna lub ich brak na niższych kondygnacjach). Trzyizbowy, jednotraktowy układ był typowy dla średniowiecza. Piwnice pełniły funkcje składów i spiżarni, parter zapewne miał funkcje gospodarcze i pomocnicze, zaś piętro reprezentacyjno – mieszkalne. Być może budynek połączony był gankiem (np. w koronie muru obronnego) z pobliską kaplicą.
Kaplica św. Ottona miała plan czteroprzęsłowego prostokąta, z prezbiterium nie wydzielonym zewnętrznie z bryły, zamkniętym na wschodzie pięciobocznie. Przy murach o grubości 1,5 metra, wzniesionych z kamieni narzutowych co najmniej do wysokości 1 metra, wnętrze każdego przęsła miało wymiary około 7 x 12 metrów, zaś prezbiterium głębokość 6,2 metra (zewnętrzne wymiary całości wynosiły 37 x 15 metrów). Elewacje kaplicy wzmocniono przyporami, rozmieszczonymi co około 3,5 metra, w zachodnich narożnikach usytuowanymi pod skosem. Kaplicę otoczono osobnym od zamku murem obronno – cmentarnym o grubości 0,9 metra, odległym od korpusu świątyni o 5 metrów i powtarzającym jej obrys, na północy odległym o około 2,5 metra od muru miejskiego. Zapewne było to rozwiązanie kompromisowe pomiędzy mieszczanami a księciem, gdyby bowiem kaplicę włączono w obręb muru „stenhusu”, szczecinianie straciliby dostęp do murów miejskich na długości aż 120 metrów.
Około 1400 roku do północno – zachodniego narożnika zamku, między murem miejskim, domem księcia a cmentarzem, dostawiono pięcioboczną budowlę o 7-metrowej rozpiętości wnętrza. W kondygnacji częściowo podziemnej była ona kryta dwuprzęsłowym sklepieniem krzyżowo – żebrowym. W grubości muru budowli poprowadzono wąskie schody o szerokości 0,7 metra, wiodące z piwnicy do piętra, które znajdowało się około 1,2 metra nad poziomem gruntu. Brak połączenia nieoświetlonej piwnicy z cmentarzem oraz silne wysunięcie budowli poza jego teren wskazywałyby, iż mogła to być wieża obronna. Być może mieściła ona również na piętrze prywatną kaplicę książęcą. Po południowej stronie wieży w tym samym czasie wykorzystano porzucone fundamenty budynku zniszczonego w XIV wieku przez mieszczan, do wzniesienia dwukondygnacyjnej budowli o wymiarach 9,2 x 11,5 metra, która pomieściła na piętrze tzw. salę rycerską. Ogrzewać ją miał piec typu hypocaustum.
Na przełomie pierwszej i drugiej ćwierci XV wieku ogrodzony został trapezowaty w planie dziedziniec o bokach: 60 metrów na północy, 55 metrów na południu, 86 metrów na zachodzie i 106 metrów na wschodzie, w którego południowej części wzniesiono nowy budynek mieszkalny, tzw. Dom Wielki. Posiadał on rzut prostokąta o wymiarach 15,5 x 52,6 metrów, z dostawioną do zachodniego krańca południowej elewacji wieżą zwaną Więzienną, wzniesioną na rzucie czworoboku o wymiarach 8,5 x 9 metrów. Mur otaczający dziedziniec miał wysokość około 5 metrów, grubość od 1 do 1,4 metra i po południowej stronie budynku wydzielał wąski parcham. Wraz z wieżą stanowił on ochronę od strony buntującego się miasta. Brama umieszczona była przy narożniku północno – wschodnim, gdzie skierowana była w stronę jednej z bram miejskich. Po przeciwnej, północno – zachodniej stronie, mniejsza furta łączyła dziedziniec zamkowy z kaplicą św. Ottona.
Około połowy XV wieku rozebrany został mur w zachodniej części zamku, w pobliżu budynku z salą rycerską. Obok utworzono nową bramę, oraz wzniesiono dwukondygnacyjny, niepodpiwniczony budynek o szerokości 9,7 metra, usytuowany z grubsza dłuższymi bokami na linii północ – południe. Drugi budynek wybudowano 10-12 metrów na północ i równolegle do Wielkiego Domu. Miał on wąskie ściany i prawdopodobnie służył do celów gospodarczych.
W 1490 roku książę Bogusław X rozbudował południowy Dom Wielki. Z pierwotnej budowli adoptowano narożnik północno – zachodni, powiązany z zachodnim murem obronnym oraz piwnice, które przykryto sklepieniami wspartymi na gurtach i siedmiu ośmiobocznych filarach. Nowy dom wzniesiono ze znacznie większej cegły. W przyziemiu utworzono dwunawową, wielką salę o wymiarach 49 x 12,2 metrów, zwieńczoną sklepieniem krzyżowo – żebrowym lub gwiaździstym, także wspartym na siedmiu filarach. Okna umieszczono w szerokich wnękach ścian wzdłużnych, a ostrołukowy portal wejściowy pośrodku elewacji od strony dziedzińca. Do środkowej osi fasady dobudowano następnie dwupiętrową, czworoboczną wieżę (później zwaną Zegarową), w której znajdował się przedsionek wejściowy. Po 1503 roku skrzydło południowe nadbudowano o trzecią kondygnację i zaopatrzono w późnogotyckie dekoracje maswerkowe na okazałych szczytach o wysokości do 13 metrów, na wieży Więziennej i na wieży Zegarowej. Obie wieże również zostały podwyższone o dodatkowe kondygnacje.
Po pożarze z 1551 roku dużą salę skrzydła południowego podzielono na komnatę krytą wspaniałym stropem belkowym opartym na pięciu drewnianych słupach, oraz dwa mniejsze pomieszczenia z nowymi sklepieniami sieciowymi i gwiaździstymi. Podział ten zgodny był z późnośredniowieczną i wczesnonowożytną chęcią do uzyskania bardziej prywatnej przestrzeni mieszkalnej w miejsce dużych sal. Na miejscu średniowiecznych budynków gospodarczych opartych o mur obronny zamku, wzniesiono skrzydło wschodnie o wystroju podobnym do późnogotyckiego skrzydła południowego.
Stan obecny
Odbudowanemu po wojnie zamkowi przywrócono XVI-wieczny, renesansowy wygląd. Niestety nie zachowało się wiele reliktów średniowiecznego wyposażenia i detalu architektonicznego. Przetrwały gotyckie sklepienia w piwnicy oraz w dwóch salach parteru skrzydła południowego (sieciowe i gwiaździste). Średniowieczne są także dolne partie wież, gdzie zachowała się dekoracja blend w formie łuków kotarowych. Pod skrzydłem północnym znajdują się też resztki gotyckiego kościoła św. Ottona. Attyka południowego skrzydła z późnogotyckimi maswerkami została odtworzona w trakcie powojennej odbudowy.
W zamku obecnie działają instytucje kulturalne obejmujące salę koncertową i sale wystawowe. Organizowane są koncerty, wystawy artystyczne i historyczne, spotkania literackie i naukowe, a na dziedzińcu imprezy kulturalne oraz koncerty. Informacje dotyczące zwiedzania znaleźć można na oficjalnej stronie internetowej tutaj.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Jarzewicz J., Architektura średniowieczna Pomorza Zachodniego, Poznań 2019.
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.
Radacki R., Die Fürstenburg in Stettin/Szczecin, „Burgen und Schlösser”, Bd. 41, 1/2000.
Radacki Z., Średniowieczne zamki Pomorza Zachodniego, Warszawa 1976.