Historia
Najstarszy słowiański, drewniano – ziemny gród na terenie Słupska powstał w początkach IX wieku na ważnym szlaku pomiędzy Szczecinem a Gdańskiem. W XII wieku wszedł on wraz z całą ziemią słupską w skład księstwa sławieńsko – słupskiego, podzielonego na dwie dzielnice z głównymi grodami kasztelańskimi w Sławnie i Słupsku. Rządy nad księstwem sprawowała dynastia Raciborzyców, książąt wywodzących się z miejscowych władców plemiennych. Około 1210 roku gród i całe księstwo opanowane zostało przed Duńczyków króla Waldemara II. Ich zwierzchnictwo musiało być na tyle uciążliwe, iż rycerstwo słupskie zwróciło się o pomoc do książąt gdańskich i o wzięcie pod swoją opiekę. Po 1217 roku książę Świętopełk opanował ziemię słupską wypierając załogę duńską i przekazując jurysdykcję kościelną arcybiskupstwu gnieźnieńskiemu.
W drugiej połowie XIII wieku dla osadników z Lubeki przy grodzie lokowano miasto, choć gród funkcjonował jeszcze do XIV wieku. Podupadać zaczął dopiero po relokacji miasta w 1310 roku, dokonanej przez margrabiów brandenburskich Waldemara i Jana, którzy zajęli ziemię słupską trzy lata wcześniej na skutek zdrady możnego rodu Święców. Nie cieszyli się długo zdobyczą, gdyż już w 1317 roku Słupsk zajęty został przez księcia Warcisława IV z rodu Gryfitów, który zjednoczył całe Pomorze pod władzą rodzimej dynastii.
Domenę książęcą w nowym mieście umieszczono w części południowej obok młyna i klasztoru dominikanów. Pierwszą próbę wybudowania tam zamku podjął około 1339 roku (wówczas ścięto dębowe pale pod fundamenty) książę Bogusław V, od którego rozpoczęły się rządy linii książąt słupskich panujących na wschód od rzeki Odry (po stornie zachodniej panowali książęta wołogoscy Warcisław VI i Bogusław VI). Śmierć Bogusława V w 1374 roku uniemożliwiła dokończenie prac budowlanych, także jego syn Kaźko nie był w stanie ich kontynuować z powodu częstego przebywania w Polsce i przedwczesnej śmierci w 1377 roku na skutek rany odniesionej w czasie zdobywania zamku w Złotorii.
Kolejną próbę budowy zamku podjął książę Bogusław VIII, syn Bogusława V z drugiego małżeństwa. Gdy prace przebiegały już na wysokości drugiego piętra, obawy w stosunku do powstającej warowni zaczęli zgłaszać mieszczanie słupscy, bojący się zwiększonej kontroli księcia nad miastem i utraty przywilejów. Postanowili nie dopuścić do ukończenia budowy i w zamian za pożyczkę w wysokości 2000 grzywien nakłonili księcia do porzucenia konstrukcji. Słupczanie wyrazili jedynie zgodę na postawienie zwykłego domu mieszkalnego na terenie domeny książęcej. Dwór ten, którego budowę przeprowadzono w 1392 roku, miał funkcjonować do 1479 roku. Wiadomo, iż trzy lata wcześniej wraz z młynem, klasztorem, ratuszem i kościołem św. Mikołaja przetrwał wielki pożar miasta. Jako, iż w Słupsku mieszkały dwie księżne wdowy: Maria Mazowiecka, wdowa po księciu Bogusławie IX oraz jej córka Zofia, wdowa po Eryku II, być może dworu nie rozebrano, jak się przyjmuje, w 1479 roku, lecz funkcjonował on do końca XV wieku, przynajmniej do czasu śmierci księżnej Zofii w 1497roku. Decyzję o rozbiórce mógłby podjąć rok później książę Bogusław X, po swym powrocie z wyprawy do Ziemi Świętej.
Budowę zamku Bogusława X rozpoczęto w 1505 roku i już dwa lata później przekazano go księciu. Tym razem słupczanie nie protestowali, uspokojeni zapewnieniami władcy o nienaruszalności przywilejów miejskich. Zamek spełniał rolę rezydencji na czas pobytu księcia w Słupsku, siedzibę daleko wysuniętą na wschód, dającą schronienie także świcie książęcej i rycerzom którzy ochraniali władcę. Do utrzymania w gotowości musiał posiadać niewielki garnizon. Nie wiadomo ile razy przebywał w nim do czasu śmierci w 1523 roku jego fundator Bogusław X.
W latach 1580-1588 za rządów księcia szczecińskiego Jana Fryderyka skromny zamek przebudowano, między innymi podwyższono jego mury o dodatkową kondygnację i nadano stylistykę renesansową. Pracami tymi kierował Włoch Wilhelm Zachariasz, mistrz pod nadzorem którego przekształcono także zamki w Szczecinie i Bardzie. Po śmierci Jana Fryderyka w 1600 roku w Wołogoszczy, na zamku słupskim zamieszkała księżna wdowa Erdmuta, przez 23 lata modernizująca wyposażenie i otoczenie rezydencji. W 1637 roku zmarł ostatni władca z dynastii Gryfitów, Bogusław XIV, lecz w Słupsku mieszkała jeszcze do 1660 księżna Anna von Croy, córka Bogusława XIII. W drugiej połowie XVIII wieku władze pruskie przebudowały zamek na koszary wojskowe, zaś po pożarze w 1821 roku urządzono w nim magazyny zbożowe. Po II wojnie światowej zabytek gruntownie wyremontowano.
Architektura
Gród słupski usytuowany był po prawej stronie głównego nurtu rzeki Słupi, na wyspie pomiędzy jej odnogami. Założono go w bliskim sąsiedztwie brodu, który stanowił na tym odcinku jedyną przeprawę przez rzekę, a także w oddaleniu około 20 km od morza w celu zabezpieczenia przed nagłymi najazdami piratów. Gród umiejscowiono na stożkowatym wzgórzu o stromym zboczach i kolistym planie o wymiarach 50×60 metrów. Otoczony był drewnianym wałem wzmocnionym ziemią i kamieniami na podstawie z kamieni polnych. Zewnętrzną obronę zapewniała nawodniona fosa, natomiast wewnątrz obwarowań oprócz zabudowy mieszkalnej znajdowała się kaplica grodowa pod wezwaniem NMP.
Wygląd dworu z XV wieku nie jest znany. Wiadomo jedynie, iż był murowany i że znajdował się poza obwodem murów miejskich z którymi sąsiadował od strony północnej. Być może w jego skład wchodziła wieża na planie ośmioboku, włączona w skład późniejszego zamku z XVI wieku jako klatka schodowa. Dotychczas wieżę tą identyfikowano jako basztę wchodzącą w skład miejskich obwarowań, co nie wydaję się prawdopodobne, gdyż całym swym obwodem wchodziła głęboko w teren domeny książęcej, poza miejskie obwarowania.
Zamek z początku XVI wieku wzniesiono w południowo – wschodniej części miasta, na dawnym dziedzińcu młyńskim, wykorzystując odcinek muru miejskiego, który stał się północną ścianą nowej budowli. Do jej wzniesienia wykorzystano fundamenty starszych konstrukcji Bogusława V i VIII. Podstawowym materiałem budowlanym były głazy narzutowe z których wzniesiono dolne partie i część ścian, które później obmurowano cegłą. Ze względu na podmokły teren zamek osadzono na dębowych palach. Główny budynek, wzniesiony prawdopodobnie w stylistyce późnogotyckiej, miał wymiary 16,5 x 35 metrów, piwnice, parter i pierwsze piętro. Do jego północnej fasady przystawiono oktagonalną wieżę, która być może była elementem starszej budowli, zaadaptowanej w XVI wieku na klatkę schodową. Wybudowany w linii murów obronnych budynek musiał mieć charakter obronny, na co wskazują bardzo grube mury, dochodzące w dolnych partiach aż do 4 metrów szerokości. Od strony południowej przeciętna grubość murów także była znaczna, wynosząc 2,5 metra.
Na dziedzińcu zamkowym znajdowała się kaplica i zabudowa gospodarcza, m.in młyn wodny. Powstał on w XIV wieku jeszcze przed wzniesieniem zamku. Początkowo spełniał funkcję spichlerza, o czym świadczą jego duże rozmiary oraz małe i wąskie okienka.
Stan obecny
Obecnie w przebudowanej i odbudowanej po zniszczeniach wojennych bryle zamku mieści się Muzeum Pomorza Środkowego. Godziny otwarcia oraz cennik sprawdzić można na oficjalnej stronie tutaj. Położony obok zamku młyn jest jednym z najstarszych obiektów budownictwa przemysłowego w Polsce. Obecnie mieści się w nim ekspozycja Działu Etnograficznego Muzeum Pomorza Środkowego.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Janocha H., Lachowicz F., Zamki Pomorza Środkowego, Koszalin 1990.
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.
Machura Z., Zamek Książąt Pomorskich w Słupsku, Słupsk 2004.