Historia
Najstarszy zamek wzniesiony został w Narberth w ramach anglo-normańskiego podboju Walii, na terenie wczesnośredniowiecznego regionu (ang. commote) Cwmwd Arberth, prowadzonego pod koniec XI wieku przez Rogera i jego syna Arnulfa de Montgomery. Do budowy drewniano – ziemnego gródka dojść mogło w latach 90-tych XI wieku lub w pierwszej dekadzie XII stulecia, gdy nie istniał jeszcze żaden formalny podział podbitych ziem i nie wyznaczono ich granic. Fundatorem budowy mógł być któryś z lenników Arnulfa lub feudał bezpośrednio podległy angielskiemu władcy, bowiem w dokumencie króla Henryka I z około 1130 rok, władca ten zezwolił na pozyskiwanie drewna z „naszego lasu Narberth”. Być może zamek wzniesiony został przez earla Shrewsbury, Roberta Bellême, i następnie przeszedł bezpośrednio w ręce króla, który zajął jego ziemie w 1102 roku. Jakby nie było, zamek został zbudowany jako jedna z licznych warowni, które miały zabezpieczyć anglo-normańskie panowanie i wszedł w obręb tak zwanej Landsker Line, czyli ciągu obwarowań wyznaczających XII-wieczny zasięg anglo-normańskiej ekspansji.
W 1116 roku Narberth zostało zaatakowane i spalone przez Walijczyków. Ówczesny drewniano – ziemny gródek o zamkniętym obwodzie obwarowań (ang. ringwork) lub zamek typu motte, nie został na trwałe przejęty przez zbrojnych walijskiego wodza Gruffudda, syna króla Dyfed, Rhysa ap Tewdwra, ponieważ wkrótce potem anglo-normańskie oddziały Henryka I zmusiły ich do wycofania. Około 1138-1140 roku przeszedł w ręce Henrego FitzRoya, nieślubnego syna króla Henryka I, za pośrednictwem jego walijskiej kochanki Nest, córki Rhysa ap Tewdwra. Stało się to pomimo faktu, że był częścią posiadłości Gilberta de Clare, od czasu gdy król Stefan utworzył hrabstwo (ang. earldom) Pembroke, jako część strategicznego planu wydzielania dużej liczby władztw dla zaufanych zwolenników króla. Henry FitzRoy tytułował się lordem Narberth i prawdopodobnie zarządzał swoimi majątkami z zamku Narberth. Mógł sprawować nad nim władzę aż do śmierci w 1157 roku.
W 1159 i 1215 roku Narberth zostało ponownie zaatakowane przez Walijczyków. W obu przypadkach zamek mógł ulec spaleniu, ale nawet jeśli do tego doszło, to był szybko odzyskiwany i odbudowywany. Co więcej w czasie wielkiego buntu walijskiego z 1189 roku, Narberth było jednym z nielicznych terytoriów w posiadaniu Anglo-Normanów, które przetrwały w zachodniej części Walii do 1193 roku. Podboje Llywelyna ap lorwertha z 1215 roku zostały formalnie uznane trzy lata później, lecz już w 1220 roku ponownie zaatakował on niedawno odbudowany zamek w Narberth, zdobył go i zburzył, zabijając część załogi i biorąc do niewoli innych. Jeszcze w tym samym roku królewskie polecenie zostało wysłane do normańskich osadników z zachodniej Walii, aby pomóc Williamowi Marshalowi II, synowi niedawno zmarłego earla, w naprawie jego zamku Narberth. Marshal przybył do Pembrokeshire w 1223 roku, aby wymusić królewską kontrolę nad Anglo-Normanami oraz skonsolidować swoje majątki. Narberth posiadał do śmierci w 1247 roku, kiedy to jego dobra zostały podzielone pomiędzy licznych dziedziców. Władza nad Narberth przypadła Rogerowi Mortimerowi, lordowi Wigmore, poprzez jego małżeństwo z Maud de Braose, córką Evy Marshal.
W 1257 roku zamek został zniszczony przez walijskie wojska pod wodzą Llywelyna ap Gruffudda, księcia Gwynedd, przy czym w czasie walk zabity miał zostać zarządca zamku z ramienia Mortimera, Henry Wingan. Mortimer po odzyskaniu zniszczonej warowni, rozpoczął jej odbudowę, tym razem jednak po raz pierwszy użyto do prac budowlanych kamienia, sięgając po najnowsze osiągnięcia w architekturze wojskowej połowy XIII wieku. Roger Mortimer zmarł w 1282 roku, prawdopodobnie będąc świadkiem ukończenia przebudowy zamku.
Wdowa po Mortimerze, Maud, podarowała Narberth swojemu młodszemu synowi Rogerowi Mortimerowi z Chirk. W jego czasach południowo – zachodnia Walia nie została bezpośrednio dotknięta wielkimi wojnami o niepodległość Walii, ani powstaniem walijskim w latach 1294-1295, jednak sporadycznie niezadowolenie nadal zbierało ujście w zbrojnych wystąpieniach. Podczas jednego z takich epizodów, gdy w 1299 roku Mortimer służył królowi w Gaskonii, zamek Narberth został ponownie spalony. Rozmiar zniszczeń nie został odnotowany w przekazach pisemnych, chociaż Mortimer skarżył się królowi, że niektórzy jego ludzie zostali zabici. Przypuszczalnie w ramach prowadzonych później prac naprawczych, na zamku wzniesiono dodatkowe zabudowania mieszkalne. Zamek został w pełni naprawiony najpóźniej do 1330 roku, kiedy to powstał spis dóbr i wyposażenia mieszczącego się w jego wnętrzach (między innymi na zamku znajdować się miał wówczas trebusz, czyli machina do miotania kamieni).
W 1322 roku Roger Mortimer z Chirk poparł bunt earla Lancaster przeciwko królowi Edwardowi II. Po klęsce rebelii stracił Narberth i został uwięziony w Tower of London, gdzie zmarł w 1326 roku. Zamek przechodził później przez ręce kilku właścicieli, między innymi Roberta de Hasleya, a następnie biskupa St Davids Henry’ego Gowera, zanim został przywrócony rodzinie Mortimerów w 1354 roku. Podczas strachu przed francuską inwazją w 1367 roku, królewski konstabl otrzymał rozkaz obsadzenia zamku Narberth, co miało miejsce również w wielu innych zamkach w ciągu następnych dwóch dekad. W 1389 roku natomiast doszło do incydentu, zakończonego ułaskawieniem niejakiego Thomasa Forta z Llansteffan, obwinianego między innymi za ujawnienie wrogom sekretów zamku Narberth. Władzę nad Narberth sprawował wówczas angielski władca, ze względu na śmierć w 1382 roku Philippy, wdowy po Rogerze Mortimer, i braku pełnoletności do 1394 roku przez kolejnego Rogera z rodu Mortimerów.
W 1402 roku zamek został ponownie skonfiskowany, kiedy Edmund Mortimer sprzymierzył się z Owainem Glyndŵrem w trakcie jego walijskiego powstania. Zarządcą zamku wraz z tytułem lorda dożywotnio został Thomas Carew, który w 1404 roku z powodzeniem bronił się w Narberth przeciwko walijskim rebeliantom, co skłoniło Henryka IV do nagrodzenia go przyznaniem zamku. Narberth zostało przywrócony rodzinie Mortimerów w 1413 roku przez Henryka V. Jednak kiedy Edmund Mortimer zmarł bezpotomnie w 1422 roku, zamek powrócił w posiadanie angielskiego króla. Brak właścicieli ziemskich doprowadził do podupadnięcia budowli, której pomieszczenia opisywano w 1424 roku jako zrujnowane. Ostatecznie Henryk VI udzielił zamek Ryszardowi, księciu Yorku, a ten oddał Narberth w dzierżawę Johnowi de la Bere, biskupowi St Davids i Gruffuddowi ap Nicholasowi, zastępcy sędziego południowej Walii. Gruffudd uważał się za lorda Narberth, ale najwyraźniej bezpodstawnie, gdyż w 1453 roku Walter Devereux otrzymał część zamku w imieniu księcia Yorku, właściciela miejscowych dóbr aż do jego śmierci w bitwie pod Wakefield w 1460 roku. Następnie zamek pozostawał w posiadaniu Korony, dopóki w 1515 roku Henryk VIII przyznał go wraz z tytułem lorda sir Rhysowi ap Thomasowi, właścicielowi Carew. W tym czasie budowla była jednak już w złym stanie i stopniowo coraz bardziej popadała w ruinę. W 1539 roku zamek Narberth miał być jeszcze zamieszkiwany, ale w dużym stopniu zniszczony. Jego ostatni znany mieszkaniec, dzierżawca Richard Castle, przebywać miał na zamku w trzeciej ćwierci XVII wieku.
Architektura
Murowany zamek z XIII wieku został wzniesiony na podłużnym wzniesieniu, od wschodu i zachodu ograniczonym wąskimi dolinami, skierowanymi na południe ku rzece Narberth, na której w średniowieczu funkcjonował młyn oraz nieodległa przeprawa. Od strony rzeki na południu zbocza wzniesienia były najwyższe i najbardziej strome. Najłagodniejsze podejście prowadziło natomiast od północy, gdzie rozwinęła się nieduża osada z kościołem św. Andrzeja, a w bezpośredniej odległości od zamku nieduże podzamcze o konstrukcji drewniano – ziemnej, wielkości około 40 x 30 metrów. Na zachód od zamku prawdopodobnie przebiegał ważny trakt, łączący osadę z przeprawą na rzece.
Rdzeń zamku w planie dostosowany został do formy terenu, został więc wydłużony na linii północ – południe. Po wyrównaniu kulminacji wzniesienia zbudowany został obwód muru obronnego na planie nieregularnego wieloboku, wydzielającego dziedziniec o wymiarach około 45 x 25 metrów. Obwód muru obronnego wzmocnionego w narożach czterema cylindrycznymi wieżami, z których północno – wschodnia była znacznie większa i przypuszczalnie służyła jako donżon. Wschodni i zachodni odcinek muru dodatkowo wzmacniały pojedyncze baszty półokrągłe, przy czym zachodnia, najmniejsza i jako jedyna pełna w przyziemiu, mogła powstać na skutek późniejszej rozbudowy. Wszystkie powyższe dzieła obronne silnie wysunięto przed sąsiednie kurtyny, zwłaszcza mniejsze baszty boczne, flankujące długie odcinki muru. Brama wjazdowa na zamkowy dziedziniec znajdowała się pomiędzy dwoma wieżami północnymi, w budynku bramnym prawdopodobnie położonym całkowicie na terenie majdanu i nie wystającym przed obwód murów obronnych. Według przekazu z 1539 roku miał on składać się z korytarza wejściowego flankowanego dwiema komorami, z których jedna zawierała więzienie w piwnicy, a nad nią komorę. Budynek bramny miał mieć około 13 metrów ze wschodu na zachód i 5 metrów z północy na południe. Zewnętrzną strefę obrony pełniła sucha fosa, przekopana prawdopodobnie jedynie od strony podzamcza na północy.
Wieża – donżon, która do XIV wieku pełniła na zamku Narberth główną funkcję mieszkalno – reprezentacyjną, miała mieścić trzy kondygnacje mieszkalne ponad gospodarczym przyziemiem. Oprócz kolistego rdzenia o średnicy około 12-15 metrów, od południa powiększona była czworobocznym ryzalitem, prawdopodobnie na poziomie pierwszego piętra mieszczącym wejście, a w przyziemiu pomocniczą furtę. Dolna część donżonu była poszerzona wydatnym cokołem o pochyłych ku wnętrzu elewacjach, oddzielonym od pionowej części elewacji wałkowym gzymsem. Odpowiednio do średnicy większa była także grubość muru donżonu, oscylującego w przyziemiu w granicach 3 metrów szerokości. Korona murów donżonu mogła być zwieńczona blankowanym przedpiersiem, za którym stożkowaty dach otaczał otwarty chodnik straży. Sąsiednie kurtyny muru obronnego z pewnością były niższe od donżonu, musiały więc być połączone z jego wnętrzem na poziomie trzeciej lub czwartej kondygnacji. Wnętrza donżonu wyposażono w kominki i latryny, te drugie z szybami na fekalia poprowadzonymi w grubości muru, gdzie zbiorczo opróżniały się do kwadratowej komory u podnóża muru. Otwory w murach donżonu ze względu na jego obronny charakter zapewne miały w większości formę szczelin przeznaczonych do ostrzału. Jedynie jedno lub dwa najwyższe piętra mogły mieć nieliczne większe okna.
Wieże południowe miały całkowitą średnicę 10 metrów i wewnętrzną średnicę 5 metrów na poziomie parteru, ze ścianami o grubości około 2,5 metra. W niepodsklepionych, trójkondygnacyjnych wnętrzach wież południowych, stopniowo powiększających się ze względu na odsadzki muru między piętrami, umieszczone były kominki i latryny. Prawdopodobnie podobne wyposażenie znajdowało się także w wieży północno – zachodniej, mającej również średnicę około 10 metrów i ściany grubości około 2,5 metra na poziomie przyziemia. Wieża południowo – wschodnia u schyłku średniowiecza mieściła piekarnię w przyziemiu i kaplicę na pierwszym piętrze, natomiast w wieży, czy też baszcie wschodniej, miała znajdować się spiżarnia. Ogrzewane pomieszczenia w mniejszych wieżach przeznaczone mogły być przede wszystkim dla garnizonu i mniej ważnych członków rodziny właścicieli lub ich podwładnych. Od strony zewnętrznej narożne wieże przypominać mogły donżon, były jedynie mniej masywne i przypuszczalnie nieco niższe. Ponadto ich części cokołowe nie zostały ujęte gzymsami. Być może zwieńczono je popularnymi wówczas w anglo-normańskiej Walii cylindrycznymi wieżyczkami strażniczo – obserwacyjnymi, umieszczanymi na przedłużeniach spiralnych klatek schodowych.
Około przełomu XIII i XIV wieku w południowej części dziedzińca wzniesiono duży budynek w kształcie litery L, przylegający dwoma skrzydłami do wewnętrznych ścian murów obronnych i wież. Mniejsze skrzydło wschodnie o wymiarach 12 x 8 metrów, na piętrze posiadało dużą komnatę prywatnego apartamentu (ang. solar), a w przyziemiu przykrytą sklepieniem kuchnię ze spiżarnią. Oba pomieszczenia nie były ze sobą bezpośrednio połączone, do komnaty na górze musiał więc prowadzić zewnętrzny, zapewne drewniany ganek. Na cele gospodarcze przeznaczone było też przyziemie skrzydła południowego, nad którym znajdować się mogła reprezentacyjna aula (ang. great hall), podobna do auli nieodległego zamku Llawhaden. Żadna z kondygnacji skrzydła południowego nie została przykryta kamiennym sklepieniem. Miało ono trapezowaty rzut o średniej długości 20 metrów ze wschodu na zachód i 8 metrów z północy na południe. Od strony dziedzińca oba skrzydła na najniższej kondygnacji zapewne doświetlały wąskie szczeliny, zaś większe okna umieszczone były na poziomie piętra. Te ostatnie mogł być zamknięte ostrołucznie lub łukami odcinkowymi, podobnie jak na zamkach Herlach czy Beaumaris. Wąskie skrzydło miało znajdować się również w zachodniej części dziedzińca, w którym na początku XVI wieku powstać miała bliżej nieznana długa galeria.
Stan obecny
Zamek do czasów współczesnych zachował się w słabym stanie. Najlepiej widoczne są ruiny dwóch zachowanych do poziomu trzeciej kondygnacji wież południowych oraz relikty budynku południowego z zachowanym jednym sklepionym pomieszczeniem. Przetrwał także fragment ściany auli o wysokości około 10 metrów od strony dziedzińca i odcinek muru zamykający ją od zachodu. Po stronie północnej widoczny jest fragment donżonu. Ziemne umocnienia, widoczne między innymi na terenie dawnego podzamcza, pochodzić mogą jeszcze z pierwotnego założenia z początku XII wieku. Większość zachowanych murów utraciło lico, za wyjątkiem dwóch południowych wież. Narberth jest obecnie własnością zarządzaną przez Pembrokeshire County Council i jest udostępniony przez cały rok do zwiedzania.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Kenyon J., The medieval castles of Wales, Cardiff 2010.
Ludlow N., The castle and Lordship of Narberth, „Journal of the Pembrokeshire Historical Society”, vol. 12/2003.
Salter M., The castles of South-West Wales, Malvern 1996.
The Royal Commission on The Ancient and Historical Monuments and Constructions in Wales and Monmouthshire. An Inventory of the Ancient and Historical Monuments in Wales and Monmouthshire, VII County of Pembroke, London 1925.