Historia
Zamek został wzniesiony w połowie XIII wieku przez Richarda de Clare, earla Gloucester, lorda Glamorgan, by strzec nowo podbitych ziem i ważnej trasy z górskich regionów do strefy nizinnej Walii. Jego budowa prawdopodobnie miała miejsce w latach 1246 – 1252, po tym gdy de Clare pozbawił regionu Meisgyn lokalnego władcę, Hywella ap Maredudda, przy czym mógł on zostać wzniesiony na miejscu starszych obwarowań drewniano – ziemnych z XII wieku. Budowa zamku była związana z wydarzeniami z 1244 roku, kiedy to Hywel ap Maredudd oraz Richard Siward z zamku Llanblethian i Talyfan, wpierw popadli w konflikt pomimo rozejmu zaaranżowanego przez earla, a następnie w 1245 roku sprzymierzyli się przeciwko Richardowi de Clare. Po zajęciu ziem przeciwników Llantrisant wydawało się idealnym miejscem dla earla do zabezpieczenia szlaków komunikacyjnych. Ukończenie budowy wiąże się z datą 1252, gdyż wówczas odnotowano, iż w Llantrisant urodziła się córka earla.
W 1262 roku zamek przeszedł w ręce kolejnego możnego lorda, Gilberta II de Clare. Spacyfikował on Walijczyków w wyżynnych częściach Meisgyn, ale co więcej w 1267 roku wkroczył do niezależnego dotąd Senghennydd, gdzie wzniósł okazały zamek Caerphilly. Opór walijski został do 1272 roku stłumiony, co pozwoliło na rozbudowę, czy też wzmocnienie zamku Llantrisant i odbudowę ze zniszczeń przyległej osady, podniesionej do rangi miasta (borough) jeszcze przed 1262 rokiem.
W 1294 roku wybuchło powstanie Madoga ap Llywelyna, w Glamorgan prowadzone pod wodzą wydziedziczonego ze swych ziem Morgana ap Maredudda. Llantrisant zostało zdobyte i spustoszone najazdem Walijczyków, a earla Gilberta uratowała dopiero w 1295 roku interwencja sił królewskich. Zniszczenia były na tyle duże, iż jeszcze w 1297 roku odbudowa zamku nie była zakończona. Wówczas to zarządca zamku został poinstruowany, że ma ukończyć prace nad bramą. Wiadomo, iż z powodu obaw przed kolejnymi atakami na czas odbudowy Anglo-Normanowie wzięli zakładników z Meisgyn i Glynrhondda, których krewni w tymże roku wysyłali petycje do króla z prośbami o uwolnienie. Władca nie pozwolił jednak ich zwolnić przed ukończeniem wspomnianej bramy. Odbudowa miasta i zamku dopełniła się dopiero na początku XIV wieku, w czasie tenuty hrabiny Joan.
W 1314 roku, po śmierci zabitego w bitwie ze Szkotami pod Bannockburn Gilberta III de Clare, ósmego earla Gloucester, zamek został zaatakowany i uszkodzony przez Walijczyków. Juz w 1316 roku wybuchło kolejne walijskie powstanie Llywelyna Brena, spowodowane surowymi rządami Payna Turberville, wyznaczonego przez króla do zarządzania Glamorgan po śmierci Gilberta de Clare. Zamek Llantrisant został ponownie uszkodzony, a jego garnizon wybity za wyjątkiem zarządcy. Naprawy wymagały kamienia, wapiennej zaprawy i piasku, o które zwracał się nowy zarządca, William Fleming. Prawdopodobnie zniszczenia usunięto do czasu objęcia Glamorgan przez nowego lorda w 1317 roku, którym został wyznaczony przez króla jego faworyt, Hugh Despenser. Jego żądza władzy i bogactwa spotkała się z wrogością anglo-normańskich baronów, co w efekcie doprowadziło w 1321 roku do wybuchu powstania lordów z marchii. Llantrisant raz jeszcze zostało najechane, spustoszone i ograbione z wszelkich dóbr. W 1326 roku w pobliżu zamku ujęty został Despenser, zaś niefortunny król Edward II został uwięziony, a następnie przewieziony do zamku w Berkeley, gdzie został zamordowany. Przed ujęciem zdążył jeszcze wyznaczyć na zarządców zamku Dafydda ap Meurig, Hywela Sais i Gruffydda ab Ieuan Tate.
Po zakończeniu powstania Llantrisant pozostało we władaniu rodu Despenserów. Z rozkazu króla Edwarda III prowadzono na nim naprawy w 1377 roku, w okresie małoletności Thomasa Despensera. Wbrew obiegowej tradycji zamek najpewniej nie został zniszczony w trakcie powstania Owaina Glyndŵra na początku XV wieku. Co prawda w 1424 roku miasto otrzymało rozległy przywilej od Richarda Beauchampa, earla Warwick, ale zamek, jak wiele innych walijskich warowni, utracił już wówczas z powodu spacyfikowania Walijczyków militarne znaczenie. Ostatnim odnotowanym zarządcą zamku był sir Robert Jones, urzędujący od 1485 do 1532 roku. Od 1495 roku podlegał on bezpośrednio angielskiemu władcy, gdyż po śmierci Jaspera Tudora Glamorgan wróciło w ręce Korony. Według kronikarza Johna Lelanda zamek częściowo zamieszkiwany miał być jeszcze w 1538 roku (użytkowana była wieża Gigfran – Krucza), choć pozostałe partie budowli popadały już w ruinę. W połowie XVII wieku Humphrey Mathew wydzierżawił jakieś pomieszczenia zamkowe, musiały więc być one zdatne do zamieszkiwania. Zapewne wkrótce potem zamek porzucono. W XIX wieku markiz Bute używał kamienia z Llantrisant do swoich rozległych projektów budowlanych przy zamkach w Cardiff, Caerphilly i Castell Coch.
Architektura
Zamek zbudowano na niewielkim wzniesieniu, usytuowanym w obniżeniu terenu pomiędzy dwoma większymi wzgórzami na wschodzie i zachodzie. Na południu stoki opadały ku rozległej dolinie i dalej ku nadbrzeżnym nizinom, na północy zaś ku pofałdowanym, wyżynnym terenom Walii. W bezpośredniej bliskości zamku, po jego zachodniej stronie, funkcjonowała osada z kościołem Trzech Świętych: Illtyda, Gwynno i Dyfodwga.
Zamek składał się z dwóch cylindrycznych wież, wzmacniających od północy i południa zagięte kurtyny murów obronnych o grubości około 2,4 metra (na niektórych odcinkach nieco cieńszych), które otaczały nieduży dziedziniec o wymiarach około 30 na 25 metrów. Przypuszczalnie po północno – zachodniej stronie znajdował się czworoboczny budynek bramny, prowadzący do położonego na północ od zamku, otoczonego murem podzamcza o wymiarach około 44 x 106 metrów. Bramę poprzedzał przekop, utworzony także z łatwo dostępnej strony północnej. Mogła ona, podobnie jak cały rdzeń zamku, przypominać lepiej zachowany Castell Coch.
Wieża północna mniej więcej w połowie była wysunięta przed sąsiednie kurtyny. Usytuowana była w najbardziej newralgicznym miejscu zamku, flankującym bramę i zapewniającym ochronę od strony łagodnego podejścia. Z tego powodu była najmasywniejszym elementem zamku, o średnicy aż 14,2 metra i murach grubości dochodzącej do ponad 3 metrów (była więc jedną z największych jakie wzniesiono na terenie południowej Walii, gdzie średnice cylindrycznych wież wynosiły średnio od 10 do 12 metrów). Być może wieża północna pełniła rolę donżonu. Relikty portalu wskazują, iż można się było z niej dostać na ganek obrońców wieńczący mury, a dalej prawdopodobnie na piętro pobliskiego budynku bramnego. Wieża południowa zbudowana została na krańcu wąskiego cypla. Jej średnica wynosiła około 10-11 metrów.
Stan obecny
Do dnia dzisiejszego zachował się jedynie fragment wieży północnej, osiągający 13 metrów wysokości, pozostałości trzech odcinków muru obronnego o maksymalnej wysokości 4,8 metra (po stronie południowo – wschodniej) oraz małe, kamienne relikty fundamentów wieży południowej. Wstęp na ich teren jest wolny.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Glamorgan later castles, Royal Commission on the Ancient and Historical Monuments of Wales, Llandudno 2000.
Salter M., The castles of Gwent, Glamorgan & Gower, Malvern 2002.