Historia
Początki kościoła św. Marii w Haverfordwest sięgają XII wieku, kiedy to zbudowany został także położony w pobliżu zamek. Szybki rozwój osady i świątyni miał związek między innymi z położeniem na pielgrzymkowym szlaku do katedry w St Davids. Wiadomo, iż w 1188 roku Geraldus Cambrensis, walijski mnich, kronikarz i lingwista towarzyszył biskupowi Canterbury w podróży przez Walię mającej na celu szukanie wsparci dla III krucjaty do Ziemi Świętej. Wówczas to w kościele św. Marii lub bardzo blisko niego zgromadzić się miał wielki tłum by wysłuchać przemowy biskupa.
W 1220 roku budowlę uszkodziły wojska Llewelyna Wielkiego, lecz została ona odbudowana i znacznie powiększona o drugą nawę i kruchtę. W okresie tym kościół św. Marii, wraz z pozostałymi dwoma świątyniami w Haverfordwest, podarowany został utworzonemu około 1200 roku opactwu augustyńskiemu. Ich bliski związek utrzymywał się przez całe średniowiecze, aż do kasacji konwentu w pierwszej połowie XVI wieku. W okresie Tudorów kościół przebudowano i powiększono, gdyż w jego okolicy funkcjonował ratusz, a rada miejska spotykała się w komnacie nad północną kruchtą. Na dziedzińcu kościelnym odbywały się również jarmarki i kwitł handel. W XVII wieku duże znaczenie kościoła dla mieszkańców zaowocowało licznymi nagrobkami i pomnikami ufundowanymi przez miejski patrycjat w świątyni.
Pierwsze odnotowane nowożytne naprawy kościoła musiano przeprowadzić po zniszczeniach z 1797 roku, kiedy to oddziały francuskie dokonały desantu w Fishguard. Kolejne renowacje budowli zaczęto przeprowadzać już na początku XIX stulecia: w 1807 i 1832 naprawiano dachy i zwieńczenie wieży, a w 1844 roku odrestaurowano okna. Niestety w 1863 roku zburzono komnatę rady miejskiej ponad północną kruchtą i wybudowano nowy północny przedsionek. Kolejne renowacje całego kościoła trwały przez większość końca XIX wieku i pierwszą połowę XX stulecia.
Architektura
Kościół z XIII wieku składał się z orientowanej względem stron świata, długiej, prostokątnej w planie nawy oraz nieco węższego, wydłużonego prezbiterium, zakończonego po stronie wschodniej prostą ścianą. Przy budowie ich murów mogły zostać wykorzystane elementy wcześniejszej, XII-wiecznej świątyni. Po stronie południowej wejście do nawy poprzedzone było kruchtą, natomiast po stronie północnej prawdopodobnie funkcjonowała już druga, krótka nawa.
W XV wieku do północno – zachodniej strony nawy głównej dobudowano czworoboczną wieżę zwieńczoną parapetem na wystających wspornikach oraz ołowiano – drewnianą iglicą. Powiększono wówczas także nawę północną, która została połączona z kaplicą po stronie północno – wschodniej, tworząc jedną całość. Natomiast sześcioprzęsłowa nawa główna i prezbiterium pod koniec XV wieku zostały podwyższone i zaopatrzone w drugi, wyższy rząd okien oraz przedpiersie zakończone ozdobnym krenelażem, spod którego wystawiono odprowadzające wodę gargulce. Nowe okna nawy i prezbiterium zaopatrzono w późnogotyckie maswerki (w dużej części wymieniane i restaurowane w XIX stuleciu), przy czym dolny poziom południowych okien prezbiterium wyróżniał się nietypowym, jeszcze XIII-wiecznym maswerkiem, zbliżonym nieco do okien refektarza opactwa Tintern. Zachodnia fasada nawy przepruta była triadą wąskich, ostrołukowych okien, pochodzących z XIII wieku. Wejście do kościoła od strony północnej, podobnie jak południowe, poprzedzone było kruchtą, od XVI wieku podwyższoną o komnatę posiedzeń rady miejskiej.
Wnętrze podwyższonej nawy głównej i prezbiterium na przełomie XV i XVI wieku zwieńczono stropem osadzonym na kamiennych, rzeźbionych konsolach. Jego drewniane żebra w nawie głównej udźwignąć musiały dzielone na cztery ćwiartki panele, z rzeźbionymi na podobieństwo aniołów drewnianymi zwornikami na przecięciach. Poniżej nawę główną oddzielono od nawy północnej XIII-wiecznymi ostrołukowymi arkadami o bogatym profilowaniu i kolumienkach zakończonych wspaniałymi rzeźbionymi kapitelami, głownie przedstawiającymi motywy roślinne i ludzkie głowy. Pomiędzy kapitelami wyróżniło się przedstawienie małpy grającej na harfie, mężczyzny z bólem zęba, baranka gryzącego głowę węża i skrzydlatej bestii. W podobny sposób wyróżniony został również łuk arkady tęczowej. Przyziemie wieży w XV wieku zwieńczono złożonym sklepieniem żebrowym z centralnym otworem na dzwon.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Salter M., The old parish churches of South-West Wales, Malvern 2003.
Strona internetowa britishlistedbuildings.co.uk, Church of Saint Mary A Grade I Listed Building in Haverfordwest, Pembrokeshire.
Strona internetowa coflein.gov.uk, St Marys church, Haverfordwest.