Historia
Początki kościoła św. Marii w Haverfordwest prawdopodobnie sięgały końca XII wieku. Choć zbudowany został później niż miejscowy kościół św. Marcina, to szybki rozwój osady, położonej na szlaku pielgrzymkowym do katedry w St Davids, sprawił, że w XIII stuleciu kościół św. Marii uzyskał w mieście wiodącą pozycję. Około 1200 roku podarowany został przez Roberta FitzRicharda miejscowemu klasztorowi augustianów. Przypuszczalnie obydwie budowle zostały spalone w 1220 roku, kiedy to miasto zostało zdobyte i złupione przez walijskie wojska Llewelyna Wielkiego.
Najpóźniej w drugiej ćwierci XIII wieku kościół odbudowano, a jeszcze w XIII wieku znacznie powiększono o drugą nawę i kruchtę. Budowa drugiej nawy w tak wczesnym okresie była wyjątkowa na terenie zachodniej części Walii. Zapewne wynikała z bardzo dużego przyrostu liczby miejscowej ludności oraz odwiedzających kościół pielgrzymów. Kolejne duża przebudowa kościoła miała miejsce pod koniec XV wieku, kiedy to dostawiona została wieża. Podwyższono wówczas też nawę główną i prezbiterium oraz nadano budowli wystrój późnogotycki.
Bliski związek kościoła św. Marii z klasztorem augustianów z Haverfordwest utrzymywał się przez całe średniowiecze, aż do kasaty konwentu w pierwszej połowie XVI wieku. Majątek mnichów, włącznie z prawem patronatu kościoła, przejął wówczas Henryk VIII. W okresie Tudorów kościół przebudowano i powiększono, gdyż w jego okolicy funkcjonował ratusz, a rada miejska spotykała się w komnacie nad północną kruchtą. Na dziedzińcu kościelnym odbywały się również jarmarki i kwitł handel. W XVII wieku duże znaczenie kościoła dla mieszkańców zaowocowało licznymi nagrobkami i pomnikami ufundowanymi w świątyni przez miejski patrycjat.
Pierwsze odnotowane w przekazach pisemnych nowożytne naprawy kościoła musiano przeprowadzić po spustoszeniach z 1797 roku, kiedy to oddziały francuskie dokonały desantu w Fishguard. Kolejne remonty budowli zaczęto przeprowadzać już na początku XIX stulecia: w 1807 i 1832 naprawiano dachy i zwieńczenie wieży, a w 1844 roku odrestaurowano okna. Niestety w 1863 roku zburzono komnatę rady miejskiej ponad północną kruchtą i przebudowano jej dolną część. Kolejne renowacje całego kościoła trwały przez większość końca XIX wieku i pierwszą dekadę XX stulecia.
Architektura
Kościół św. Marii wybudowany został na południowy – zachód od wzgórza zamkowego i na południe od kościoła św. Marcina, na terenie mocno pochyłym ku płynącej na wschodzie rzece Western Cleddau. Był to obszar objęty osadnictwem później niż północna przyzamkowa dzielnica Castleton, ale również chroniony miejskimi obwarowaniami. Ponadto kościół zajmował wyjątkowo dogodną pozycję na rozstaju ulic, które biegły stamtąd ku trzem lub czterem bramom miejskim. Jego najbliższe otoczenie stanowił prawdopodobnie ogrodzony cmentarz.
W XIII wieku kościół składał się z długiej, prostokątnej w planie nawy oraz nieco węższego, także mocno wydłużonego prezbiterium. Obie części zostały zorientowane względem stron świata, z lekkim odchyleniem ku północy prezbiterium, które zamknięto po stronie wschodniej prostą ścianą. W późniejszych latach XIII stulecia po stronie północnej wzniesiono węższą boczną nawę, dostawioną zarówno do muru nawy głównej, jak i do prezbiterium. Ponadto przed jej północnym wejściem wybudowano kruchtę. Drugie wejście do kościoła znajdowało się po przeciwnej stronie, w zachodniej części południowej ściany nawy głównej. Musiało być uznawane za mniej ważne, nie zostało bowiem poprzedzone murowanym przedsionkiem.
W XV wieku do zachodniej części północnej ściany nawy głównej dobudowano czworoboczną wieżę zwieńczoną nad trzema kondygnacjami przedpiersiem osadzonym na wystających z lica wspornikach oraz ołowiano – drewnianą iglicą. Powiększono wówczas także nawę północną, która została połączona z kaplicą po stronie północno – wschodniej i utworzyła z nią jedną całość. Natomiast sześcioprzęsłowa nawa główna i prezbiterium pod koniec XV wieku zostały podwyższone i zaopatrzone w drugi, wyższy rząd okien oraz przedpiersie zakończone ozdobnym krenelażem, spod którego wystawiono odprowadzające wodę gargulce. Północną kruchtę najpóźniej w XVI wieku podwyższono o komnatę posiedzeń rady miejskiej, dostępną za pomocą spiralnej klatki schodowej umieszczonej w kącie między wieżą a przedsionkiem.
Zachodnia fasada nawy w późnym okresie średniowiecza nadal przepruta była triadą wąskich, ostrołukowych okien z XIII wieku. Podobnie we wschodniej ścianie prezbiterium pozostawiono duże ostrołuczne okno z późnych lat XIII wieku, podzielone na trzy węższe lancety, nad którymi znajdowały się trzy pięciolistne rozety. XV-wieczne okna nawy i prezbiterium zamknięto ostrołukami ze znacznie obniżonymi kluczami archiwolt. Zaopatrzono je w późnogotyckie maswerki, przeważnie trójdzielne, operujące motywami trójliści, pięcioliści, oślich grzbietów i rybich pęcherzy. Dolny poziom południowych okien prezbiterium wyróżniał się nietypowym, jeszcze XIII-wiecznym maswerkiem, zbliżonym nieco do okien refektarza opactwa Tintern. Okna północne nawy bocznej i kaplicy w okresie późnego średniowiecza wymieniono na późnogotyckie, ale z wyższymi archiwoltami niż w górnych oknach prezbiterium i nawy głównej, a więc zapewne powstałymi nieco wcześniej. Od wschodu w kaplicy wstawiono duże ostrołuczne okno czterodzielne.
Wnętrze podwyższonej nawy głównej na przełomie XV i XVI wieku zwieńczono stropem osadzonym na kamiennych, rzeźbionych konsolach. Jego dębowe belki w nawie głównej udźwignąć musiały dzielone na cztery ćwiartki panele, z rzeźbionymi na podobieństwo aniołów drewnianymi zwornikami na przecięciach. Poniżej nawę główną oddzielono od nawy północnej XIII-wiecznymi ostrołukowymi arkadami o bogatym profilowaniu i wałkach zakończonych wspaniale rzeźbionymi kapitelami, głównie przedstawiającymi motywy roślinne i ludzkie głowy. Pomiędzy kapitelami wyróżniało się przedstawienie małpy grającej na harfie, mężczyzny z bólem zęba, baranka gryzącego głowę węża i skrzydlatej bestii. W podobny sposób wyróżniona została arkada tęczy oraz arkady prezbiterium, przy czym skrajną wschodnią arkadę prezbiterium utworzono w nieco innej formie dopiero około 1400 roku, prawdopodobnie po zespoleniu nawy północnej i kaplicy. Nad prezbiterium również na przełomie XV i XVI wieku założono strop, choć nieco prostszy niż w nawie głównej. Przyziemie wieży w XV wieku zwieńczono złożonym sklepieniem żebrowym z centralnym otworem na dzwon.
Stan obecny
Kościół św. Marii jest dziś niemal pod każdym względem unikalny pośród innych zabudowań sakralnych zachodniej części Walii, a jednocześnie obok katedry w St Davids jest jednym z najcenniejszych zabytków architektury na terenie hrabstwa Pembrokeshire. Zawdzięcza to zarówno wysokiej jakości wykonania, jak i wyjątkowo dużej ilości detali architektonicznych, z których najstarsze pochodzą już z XIII wieku. Zasadniczo kościół posiada dziś późnogotycką formę z XV/XVI wieku, ale widocznych jest wiele starszych elementów, jak choćby zarysy szczytów nawy i prezbiterium sprzed podwyższenia murów, czy wczesnogotyckie okna w fasadzie zachodniej nawy. Pozostałe okna kościoła prezentują gamę różnorodnych maswerków z okresu pełnego i późnego gotyku, w dużej części restaurowanych i odnawianych w XIX stuleciu oraz na początku XX wieku. We wnętrzu najcenniejszym elementem jest późnogotycki strop nawy głównej i prezbiterium, uznawany za jeden z najlepszych przykładów ciesielstwa późnośredniowiecznej Walii. Nad nawą boczną znajduje się strop z przełomu XV i XVI wieku, ale odnawiany w XIX stuleciu. W prezbiterium przetrwała piscina z XIV wieku. Elementem całkowicie neogotyckim jest kruchta południowa, gruntownie przebudowana została też kruchta północna.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Barker T.W., Green F., Pembrokeshire Parsons, „West Wales historical records”, 2/1912.
Ludlow N., North Pembrokeshire Churches, An Overview of the Churches in North Pembrokeshire, Llandeilo 2000.
Ludlow N., North Pembrokeshire Churches, Church Reports, Llandeilo 2000.
Salter M., The old parish churches of South-West Wales, Malvern 2003.
The Royal Commission on The Ancient and Historical Monuments and Constructions in Wales and Monmouthshire. An Inventory of the Ancient and Historical Monuments in Wales and Monmouthshire, VII County of Pembroke, London 1925.