Historia
W XI wieku Walia była zbiorowiskiem wielu małych, często zwalczających się księstw i królestw, które nie miały ściśle ustalonych granic i których celtyccy władcy nie prowadzili wspólnej polityki. Sytuacja ta ułatwiała podbój anglo-normańskim możnowładcom, mającym w granicznych marchiach duże kompetencje i niezależność od angielskiego króla. Jeden z nich, Roger de Montgomery, earl Shrewsbury, w 1093 roku przejął kontrolę nad południowo – zachodnią Walią, wykorzystując śmierć walijskiego króla Deheubarth, Rhysa ap Tewdwra. Roger zbudował w pobliżu ujścia Teifi pierwszy drewniano – ziemny zamek nazwany Din Geraint, ale jego śmierć w 1094 roku sprawiła, że Walijczycy wkrótce odzyskali podbite ziemie, a zamek zniszczyli.
W 1107 roku Owain ap Bleddyn, syn ówczesnego walijskiego króla Deheubarth, Gruffydda ap Rhysa, uprowadził księżniczkę Nest, której małżeństwo miało przypieczętować walijsko-normański sojusz. W odpowiedzi angielski król Henryk I upoważnił Gilberta FitzRicharda de Clare do podjęcia działań zbrojnych. W 1110 roku FitzRichard zdobył Cardigan i założył nową osadę wraz z zamkiem, usytuowaną na granicy między kontrolowanym przez Anglo-Normanów Pembrokeshire, a niezależnym walijskim Ceredigion. Zamek miał kontrolować przeprawę na rzece Teifi, natomiast mieszkańcy osady otrzymali specjalne przywileje, aby zachęcić do przybycia kolejnych osadników, którzy byliby skłonni walczyć u boku nowego pana.
W 1135 roku zmarł bez męskiego potomka angielski król Henryk I, co spowodowało wybuch wojny domowej między córką króla, Matyldą, a jej kuzynem, Stefanem z Blois. Wykorzystując ciężką sytuację Anglo-Normanów, Walijczycy wystąpili zbrojnie i w krótkim czasie przejęli większość warowni w regionie. Richard FitzGilbert, syn Gilberta, zginął w walijskiej zasadzce, a anglo-normańska armia została pokonana w bitwie pod Crug Mawr w 1136 roku. Cardigan pozostało jedyną warownią w Ceredigion, która nie została przejęta przez Walijczyków. Próby zdobycia zamku w 1138 i 1145 roku zakończyły się niepowodzeniem, spaleniu uległo jedynie miasto. Zamek wpadł w walijskie ręce dopiero w 1165 roku, kiedy został zdobyty przez Rhysa ap Gruffydda. Zawarł on umowę z królem Henrykiem II, który potwierdził jego prawo do ziem Deheubarth, pod warunkiem zaakceptowania anglo-normańskich rządów w Pembrokeshire. Rhys pozwolił także pozostać osadnikom, musieli się jednak zgodzić na podleganie walijskiemu prawu. Zamek w Cardigan został odbudowany w kamieniu, jako pierwszy odnotowany murowany zamek powstały z fundacji walijskiego władcy. W 1176 roku przeszedł także do historii, gdy odbyło się na nim pierwsze znane eisteddfod, czyli walijski festiwal literatury, muzyki i występów.
Rhys ap Gruffydd zmarł nieoczekiwanie w 1197 roku. Trzy lata później Cardigan zostało sprzedane Anglikom przez Maelgwna, nieślubnego syna Rhysa, skonfliktowanego z prawowitym następcom. Pomimo iż zamek został rozbudowany przez króla Jana w 1205 i 1208 roku, to jednak walijskiemu władcy Llywelynowi ap Iorwerthowi udał się go zdobyć w 1215 roku, wykorzystując pierwszą wojnę baronów w Anglii. Cardigan zostało odbite w 1223 roku przez Williama Marshala, drugiego earla Pembroke, ale już w 1231 roku po raz kolejny zmieniło właściciela z powodu zdobycia przez Maelgwna ap Rhysa. Ostatecznie zamek został zajęty przez Anglików w 1240 roku, a następnie gruntownie przebudowany przez Waltera Marshala i Roberta Walerana, który zarządzał zamkiem po śmierci Marshala w 1241 roku. W czasie rządów Roberta, w Cardigan wzniesione zostały również miejskie mury obronne. Kolejne modernizacje wprowadzono w 1321 roku, lecz były one wynikiem obawy przed rebelią angielskich baronów, a nie przed nową walijską wojną. Rozbudowa zamku okazała się jednak przydatna na początku XV wieku, gdy wybuchło powstanie Owaina Glyndŵra. Jego siły zaatakowały Cardigan w 1405 roku, lecz mimo poczynienia znacznych zniszczeń, nie udało im się zająć zamku. Bunt został zdławiony w 1409, co pozwoliło przeprowadzić w następnych latach naprawy, pomimo iż znaczenie wojskowe Cardigan zmalało. Zamek pozostał jedynie centrum administracyjnym, wraz z miastem coraz bardziej podupadającym przez cały XVI wiek.
Wybuch angielskiej wojny domowej w 1642 roku sprawił, że zamek został szybko przystosowany do obrony przez rojalistów, którzy zbudowali obwałowania ziemne na murach zamku, aby wykorzystać artylerię. W 1644 roku szala zwycięstwa zaczęła się przechylać na korzyść zwolenników parlamentu, a Cardigan zaatakowały siły pod dowództwem generała Rowlanda Laugharne’a. W trakcie oblężenia, które trwało dwa tygodnie, artyleria parlamentarna dokonała wyłomu w murach i następnie szturmem zdobyła zamek. Po wojnie zniszczona warownia została dodatkowo celowo rozebrana, aby uniemożliwić dalsze użycie wojskowe. Zamek wykorzystywano też jako źródło darmowego kamienia przy odbudowie miasta.
Architektura
Zamek został zbudowany na nadrzecznym skalistym wzniesieniu, które kończyło się nad wodą od południowej i wschodniej strony niskim klifem. Od jedynych łatwo dostępnych stron, czyli od północy i zachodu, dodatkowo zabezpieczony był suchą fosą. Tam też od drugiej połowy XIII wieku stykał się z dwoma kurtynami miejskich murów obronnych, obejmujących obszar około 250 x 250 metrów i dostępnych przez cztery bramy. Cały kompleks od zachodu ograniczony był strumieniem Mwldan, wykorzystywanym do pracy młynów wodnych i wpadającym przy osadzie rybackiej lub przystani do rzeki Teifi. Po północnej i wschodniej stronie Cardigan z czasem wykształciły się nieobwarowane przedmieścia, przy czym na wschodnim znajdował się kościół św. Marii z przeoratem benedyktyńskim i szpital. Na południe od zamku funkcjonowała przeprawa przez rzekę.
W XIII wieku zamek składał się z pojedynczego obwodu murów obronnych, zamykających dziedziniec o podłużnym kształcie z wyraźnie ściętym północnym narożnikiem, posiadającym wymiary około 90 x 47 metrów. Północna część dziedzińca mogła być przedzielona wewnętrznym murem, wydzielającym mniejszy plac o kształcie zbliżonym w planie do trójkąta. Zabudowa gospodarcza i pomocnicza zamku skupiona była na podzamczu, usytuowanym po północnej stronie głównej części zamku. Podzamcze z dwóch stron sąsiadowało z miastem, natomiast z trzeciej, wschodniej strony zwrócone było na przedpole i przedmieście.
Głównym elementem zamku miała być tzw. Wielka Wieża, czyli donżon na planie wydłużonej podkowy z masywnymi ostrogami-przyporami w przyziemiu, umieszczony w północnej części zamku i w całości wysunięty przed obwód murów obronnych w stronę podzamcza. Takie nietypowe usytuowanie i kształt wskazywałyby raczej, iż wieża ta pierwotnie była częścią masywnego, być może dwuczęściowego zespołu bramnego, co nie wykluczałoby, iż wzorem innych tego typu budowli, jej górne kondygnacje pełniły funkcje mieszkalne.
Od wschodu z Wielką Wieżą sąsiadowała narożna baszta czworoboczna (być może otwarta od wewnętrznej strony) oraz baszta półokrągła. Ta ostatnia została zbudowana około 1244 roku i była wyjątkowa z powodu dwóch bocznych przejść prowadzących w dół do oddzielnych latryn. Południowej części zamku broniła baszta półokrągła i baszta cylindryczna. Główna brama wjazdowa, o ile nie mieściła się na miejscu Wielkiej Wieży, to znajdowała się po stronie zachodniej. Nie wiadomo jaką miała formę, być może była bardzo popularną wówczas konstrukcją składającą się z dwóch baszt flankujących centralny przejazd.
Stan obecny
Do chwili obecnej z zamku zachował się jedynie południowy fragment muru obronnego z częściowo zachowaną basztą półokrągłą, znacznie przekształcony w XIX stuleciu. Widoczne są także częściowo zachowane dwie baszty wschodnie oraz dolna, przebudowana część donżonu z ostrogami. W ostatnich latach przeprowadzono prace remontowe zabytku, który został otwarty dla zwiedzających w 2015 roku. Otwarto w nim restaurację, hotel, salę koncertową na świeżym powietrzu oraz centrum dziedzictwa z obiektami edukacyjnymi. Po średniowiecznej zabudowie podzamcza i miejskich murach obronnych nie ma już dziś widocznych na powierzchni ziemi śladów.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Davis P.R., Castles of the Welsh Princes, Talybont 2011.
Davis P.R., Towers of Defiance. The Castles & Fortifications of the Princes of Wales, Talybont 2021.
Morgane G., Castles in Wales, Talybont 2008.
Poucher F., Cardigan, Llandeilo 2010.
Salter M., Medieval walled towns, Malvern 2013.
Salter M., The castles of North Wales, Malvern 1997.