Historia
Początki Stargardu sięgały VIII – IX wieku, kiedy to na południe od późniejszego miasta rozwinęła się wczesnośredniowieczna osada, której mieszkańcy przyczynili się do budowy grodu w zakolu rzeki Iny. W następnych stuleciach pomiędzy X a XII wiekiem na południe od umocnionego grodziska powstało otwarte podgrodzie. Ich rozwojowi sprzyjało położenie przy krzyżujących się szlakach handlowych: ze Szczecina na środkowe Pomorze oraz z Wielkopolski przez Pyrzyce do nadmorskich miast, Wolina i Kamienia. W XII wieku dawny gród plemienny był już osadą protomiejską z podgrodziami i siedzibą kasztelana jako przedstawiciela władzy państwowej. Był też stolicą ziemi stargardzkiej wchodzącej w skład księstwa zachodniopomorskiego.
Przyspieszony rozwój Stargardu nastąpił po nadaniu magdeburskich praw miejskich w 1243 lub 1253 roku. Wówczas to rozplanowana została sieć ulic i działek budowlanych wraz z wytyczeniem rynku. Początkowo wznoszona była głównie drewniana lub szachulcowa zabudowa miejska, od XV wieku jednak coraz liczniejsze stawały się kamienice murowane, zwłaszcza przyrynkowe, należące do najbogatszej części mieszkańców.
Średniowieczną mieszkalną zabudowę miasta w dużym stopniu unicestwił pożar z 1584 roku, wywołany uderzeniem pioruna. Zniszczył on aż 487 budynków, czyli około połowy zabudowy wewnątrz murów obronnych. W tym samym roku dodatkowo wybuchła zaraza w wyniku której zmarło kilkaset osób, lecz jeszcze większych zniszczeń dokonało oblężenie miasta przez szwedzką armię, splądrowanie i pożar z 1636 roku, po którym ocalało jedynie osiemnaście domów wokół kościoła św. Jana. Pod koniec wojny trzydziestoletniej Stargard liczył już tylko 1500 mieszkańców, podczas gdy w okresie późnego średniowiecza zamieszkiwany był przez około 5000 ludzi.
W 1668 roku Stargard stał się stolicą brandenburskiego Pomorza Tylnego, co ożywiło ruch budowlany, którego głównym zadaniem stało się uzupełnianie zniszczonej zabudowy mieszkalnej. Nowe budynki powstawały już jednak w odmiennej, barokowej, a następnie klasycystycznej stylistyce architektonicznej. Co więcej ogromne zniszczenia przyniosła zabudowie miejskiej Stargardu II wojna światowa, po której większość kamienic odbudowano jako peerelowskie blokowiska.
Architektura
Miasto charakteryzowało się blokowym rozplanowaniem, z gęstą siatką ulic rozlokowaną na obszarze zamykającym się w prostokącie 700 x 900 metrów. Zabudowa mieszkalna początkowo była w przeważającej części drewniana lub szachulcowa, dopiero od XIV/XV wieku zaczęła być stopniowo zastępowana murowaną. Centralnym punktem Stargardu, jak zazwyczaj w średniowiecznych miastach, był plac targowy – rynek z domem kupieckim, budami i ławami handlowymi tworzącymi blok śródrynkowy. Dom kupca usytuowano we wschodniej pierzei rynku, a po jego północnej stronie pod koniec XV wieku dobudowano tzw. Nige Burse (Nową Giełdę), czyli miejsce zebrań kupców, zarówno w celach handlowych jak i towarzyskich (wcześniej jej funkcje pełniła brama Młyńska). Drobniejszy handel skupiał się w bocznych ulicach miasta np. handel zbożem, bydłem i drewnem oraz solą odbywał się w okolicach targu słowiańskiego na wyspie w pobliżu bramy Młyńskiej. Stały tam liczne magazyny i spichrze, a na Inie przy trakcie szczecińskim stał młyn książęcy.
Zabudowa mieszkalna dzieliła się na kilka stref, przy czym najbardziej okazałe i reprezentacyjne kamienice wzniesiono wokół rynku. Były to domy murowane, zwrócone szczytami w kierunku placu targowego i ulic, z gospodarczymi dziedzińcami na tyłach obudowanymi oficynami i magazynami. W miarę oddalania się od rynku zabudowa mieszczańska była coraz uboższa, zazwyczaj parterowa i wznoszona z drewna lub w konstrukcji szachulcowej. W XV wieku istniało w Stargardzie ponad 900 działek budowlanych na których mieszkało około 5 tysięcy ludzi. Przed bramami miejskimi funkcjonowały dodatkowo trzy przedmieścia, a obok nich na prawym brzegu Iny, z południowej strony miasta istniała słowiańska osada (Wik i Kępa) zamieszkiwana przez ludność wypartą z miasta. Przedmieścia posiadały luźną, niemal wyłącznie drewnianą zabudowę, drewniana była też większość znajdujących się tam kaplic, szpitali i przytułków, jedynie zabudowa osady słowiańskiej była bardziej zwarta, kalenicowa.
Przykładem kamienicy mieszkalnej był tzw. Dom Protzena, wzniesiony w pierwszej połowie XV wieku na planie prostokąta o wymiarach 18 x 11,5 metra, jako późnośredniowieczny dom zamożnej rodziny kupieckiej. Domy tego typu pierwotnie mieściły na wysokim parterze sień, czyli miejsce transakcji handlowych lub warsztat, kantor, czyli pomieszczenie biurowe, a w dalszej, głębszej części parteru kuchnię i izby mieszkalne właściciela. Wyżej położone były trzy lub cztery kondygnacje spichrzowe, służące jako magazyn towarów. Fasada Domu Protzena wzniesiona została w stylistyce późnogotyckiej. W przyziemiu wymurowano ostrołukowy portal, zaopatrzony po bokach w dwie blendy kołowe. Po jego bokach wykonano okna, obecnie o łukach pełnych pierwotnie być może ostrych. Rząd okien na pierwszym piętrze utworzony został już w okresie nowożytnym, pierwotnie mieściły się tam małe otwory doświetlające magazyn. Szczyt kamienicy rozdzielony został od przyziemia gzymsem. W polach, pomiędzy profilowanymi lizenami, wpisano bliźniacze blendy ostrołukowe, zwieńczone blendą kołową. W smukłych blendach ostrołukowych wymurowano po cztery poziomy pełnołukowych okienek oddzielonych prostymi gzymsami.
Stan obecny
Większość średniowiecznej zabudowy mieszkalnej została albo przekształcona w okresie nowożytnym, albo zniszczona w trakcie wojen i pożarów miasta. Spośród zachowanych budynków wyróżnia się kamienica zwana Domem Protzena przy ul. Kazimierza Wielkiego 13, czy późnogotycka kamienica Rohledera przy ul. Mieszka I, obecnie pełniąca funkcję biblioteki. Ponadto zachowały się gotyckie zabudowania plebani przy stargardzkiej kolegiacie, na rogu ul. Bolesława Krzywoustego i Kazimierza Wielkiego. Dom Protzena został w dużej części zniszczony w 1945 roku, ale zachowały się fragmenty murów obwodowych i duża część fasady, które stały się podstawą dla przeprowadzonej w latach 1951-1959 odbudowy. Obecnie w jego wnętrzach mieści się szkoła muzyczna.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. M.Arszyński, T.Mroczko, Warszawa 1995.
Jarzewicz J., Architektura średniowieczna Pomorza Zachodniego, Poznań 2019.
Kalita-Skwirzyńska K., Stargard Szczeciński, Warszawa 1983.
Lesiński H., Zarys dziejów Stargardu od XIII do końca XVIII wieku, [w:] Z dziejów ziemi stargardzkiej, red. B.Dopierała, Poznań 1969.
Pilch J., Kowalski S., Leksykon zabytków Pomorza Zachodniego i ziemi lubuskiej, Warszawa 2012.