Historia
Kościół w Starej Kościelnicy (niem. Altmünsterberg) został zbudowany między drugą a czwartą ćwiercią XIV wieku. Z pewnością miało to miejsce po 1323 roku, kiedy to komtur Malborka, późniejszy wielki mistrz krzyżacki, Werner von Orseln, założył wieś nazwaną Monsterberg (przyrostek „Alt” dodany został w 1352 roku, gdy powstała wieś Neumünsterberg).
Kościół po raz pierwszy odnotowany został w 1390 roku, zapewne niedługo po ukończeniu budowy, gdy wspomniany został w dokumentach jego pleban. Budowla pełniła wówczas funkcje parafialne, choć później została zdegradowana do filii kościoła w Miłoradzu. W 1436 roku mieszkańcy wsi zamówili do kościoła obraz u mistrza Jürgena w Gdańsku i wpłacili zaliczkę 12 grzywien. Po dwóch latach pleban skarżył się jednak, że praca nie została jeszcze wykonana i żądał zwrotu pieniędzy. Po zakończeniu wojny trzynastoletniej prowadzono naprawy dachu zakrystii i w zachodniej części korpusu, z drewna ściętego na przełomie 1468 i 1469 roku.
W 1604 roku kościół św. Jerzego opisany został jako budowla murowana z drewnianą dzwonnicą, trzema ołtarzami i cyborium. W 1818 roku w trakcie burzy, na skutek bardzo silnego wiatru, zawaliła się górna, drewniana część wieży kościelnej. Na jej miejscu wybudowano skromną dzwonnicę, którą w latach 1863 i 1897 zastąpiła nowa. W 1913 roku wyremontowano dach i więźbę dachową oraz dobudowano kruchtę do południowej ściany. Kolejny remont dachu miał miejsce w 2008 roku.
Architektura
Kościół św. Jerzego powstał jako niewielka, orientowana względem stron świata budowla salowa, wzniesiona na planie prostokąta o długości 22,1 metrów i szerokości 11,6 metrów. Do wschodniej części ściany północnej przystawiono małą zakrystię, a od zachodu kościół pierwotnie posiadał murowano-drewnianą wieżę. Korpus kościoła przykrywał szczytowy dach dwuspadowy, zakrystię mniejszy daszek jednospadowy. Pierwotnie mogły one być pokryte gontem lub ewentualnie ceramiczną dachówką. Mury wzniesiono z cegły w układzie gotyckim.
Elewacje kościoła przepruto ostrołucznie zamkniętymi oknami oraz ozdobiono tynkowanym fryzem opaskowym, poprowadzonym pod okapem dachu. Najbardziej wyróżniona została elewacja wschodnia, której schodkowo-sterczynowy szczyt udekorowano tynkowanymi pasami oraz ostrołucznymi blendami rozstawionymi w czterech kondygnacjach i siedmiu osiach. Podobnie ale nieco skromniej udekorowano zakrystię. Na wszystkich elewacjach kościoła pozostawiono liczne otwory maczulcowe po wykorzystywanych w trakcie budowy rusztowaniach.
Wejście do kościoła wiodło od południa i zachodu, przy czym od południa być może w średniowieczu znajdowała się kruchta. Wejścia zamykano jednoskrzydłowymi drewnianymi drzwiami w konstrukcji deskowo-listwowej. Ich listwy przytwierdzano na wylot kutymi gwoździami, z zaginanymi po przeciwnej stronie końcówki, co stanowiło trwałe wzmocnienie drzwi. Dodatkowym łącznikiem drewnianych elementów drzwi były montowane na deskach metalowe zawiasy oraz kratownica, przytwierdzana przy użyciu drewnianych kołków przechodzących na wylot oraz gwoździ. Wnętrze korpusu kościoła przykryto drewnianą kolebką lub otwartą więźbą dachową. Było ono dobrze oświetlone ze względu na stosunkowo liczne okna.
Stan obecny
Kościół zachował do dnia dzisiejszego mury obwodowe korpusu i zakrystii, nie przetrwała natomiast murowano – drewniana wieża zachodnia. Kruchta po stronie południowej jest dodatkiem nowożytnym, podobnie jak przebudowany szczyt zachodni. Większość okien została przekształcona, ale zachował się portal wejściowy do korpusu i do zakrystii. Wewnątrz przetrwała gotycka chrzcielnica oraz rzeźby z końca XIV i z XV wieku. W kruchcie południowej oraz w zakrystii znajdują się oryginalne gotyckie drzwi z XIV lub XV stulecia.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Darecka K., Gotyckie drzwi na Żuławach i w ich bezpośrednim otoczeniu. Konstrukcja, okucia, kolorystyka, “Wiadomości Konserwatorskie”, nr 78/2024.
Herrmann C., Mittelalterliche Architektur im Preussenland, Petersberg 2007.
Schmid B., Bau-und Kunstdenkmäler des Kreises Marienburg, Die Städte Neuteich und Tiegenhof und die lädlichen Ortschaften, Danzig 1919.