Historia
Początki Piotrkowa sięgały co najmniej XII wieku, gdyż już w następem stuleciu pełnił poważne funkcje. Mianowicie w 1217 roku w Piotrkowie odbył się sąd, a w następnych latach osadę często odwiedzali książęta polscy. Pomyślny rozwój Piotrków zawdzięczał dogodnemu położeniu na szlakach handlowych. Dwa z nich krzyżowały się w Piotrkowie, gdzie przekraczały rzeczki Strawę i Strawkę, przy których powstała komora celna, poświadczona w XIV wieku. Dzięki temu Piotrków rozwinął się w osadę targową o charakterze miejskim, lokowaną pod koniec XIII lub na początku XIV wieku.
Budowa murów obronnych Piotrkowa została rozpoczęta w okresie panowania Kazimierza Wielkiego, nie wiadomo jednak czy przed śmiercią króla prace zakończono. Mogły one być kontynuowane za czasów Jadwigi lub nawet później. Pracom nad obwarowaniami miejskimi w drugiej połowie XIV i ewentualnie na początku XV wieku sprzyjała wzrastająca rola Piotrkowa, który od połowy XIV wieku był miejscem zjazdów, a w następnym stuleciu zajmował wysokie miejsce pośród miast królestwa. W okresie tym być może powstała już także siedziba królewska, prawdopodobnie posiadająca jednak cechy bardziej zbliżone do dworu niż zamku.
W latach 1512-1519 zbudowana została przez mistrza Benedykta z Sandomierza, na polecenie króla Zygmunta I Starego, gotycko – renesansowa wieża mieszkalna. Prawdopodobnie powstała ona na miejscu średniowiecznego dworu z czasów Kazimierza Wielkiego. Po śmierci fundatora utraciła swe funkcje mieszkalno – reprezentacyjne stając się tylko miejscem obrad sejmów, a potem urzędu grodzkiego.
W XVI-XVII wieku mury miejskie były reperowane i częściowo modernizowane. Koszty utrzymania fortyfikacji obciążały w tym czasie miasto, co stwierdzono w lustracji z 1629 roku, ale królowie wspomagali te prace. W 1633 roku Władysław IV nadając miastu wójtostwo, dochody z niego polecił użyć na naprawę murów. Zakres tych prac modernizacyjnych nie jest bliżej znany, prawdopodobnie przebudowano wówczas baszty i bramy miejskie.
Ważnym okresem w dziejach fortyfikacji były wojny szwedzkie. W latach 1656-1657 miasto dwukrotnie przechodziło z rąk do rąk, przy czym w czasie walk mury oraz zamek doznały znacznych zniszczeń. Jednakże po zdobyciu Piotrkowa Szwedzi natychmiast przystąpili do prac fortyfikacyjnych. Mury obronne zostały naprawione, wybito w nich również 366 strzelnic przeznaczonych dla ręcznej broni palnej. Uzupełnieniem obronnego systemu miasta stały się umocnienia ziemne wykonane na przedpolu. Po odzyskaniu Piotrkowa prace nad jego obronnością były kontynuowane. W 1658 roku zakazano wznoszenia budynków w odległości mniejszej niż 1000 kroków od obwarowań, a w rok później opodatkowano cechy na rzecz obrony murów. Świadczy to, iż średniowieczne fortyfikacje były nadal utrzymywane. Wprawdzie w lustracji z 1678 roku wskazano na zły stan niektórych partii obwarowań, lecz Piotrków był jednak jednym z nielicznych miast polskich dysponujących w drugiej połowie XVII wieku sprawnym systemem obronnym. W dużej mierze przyczynił się do tego Stefan Czarniecki, który od 1657 roku sprawował urząd starosty piotrkowskiego.
W XVIII wieku średniowieczne mury obronne utraciły znaczenie militarne i zaczęła się ich stopniowa zabudowa. Największego wyłomu w fortyfikacjach miasta dokonali jezuici, którzy wznieśli w miejscu obwarowań kościół i kolegium, również domy mieszkalne opierano z obu stron o mur miejski. Ostatnią próbą zgodnego z przeznaczeniem wykorzystania murów obronnych był projekt ich przebudowy na nowoczesne fortyfikacje z końca XVIII wieku, plany te nie zostały jednak zrealizowane z powodu rozbiorów. Na początku XIX wieku zaczęła się stopniowa rozbiórka obwarowań. W 1817 roku zburzono dwie bramy miejskie (Krakowską i Sieradzką), następnie zostały usunięte dalsze partie obwarowań w związku z planem regulacji miasta. Rozbiórki murów obronnych kontynuowano w drugiej połowie XIX stulecia. W 1869 roku rozebrano także drugie piętro wieży mieszkalnej i przekształcono ją na cerkiew. Renowacja zamku przeprowadzona została w latach międzywojennych, a po II wojnie światowej odbudowa.
Architektura
Miasto założono na płaskim cyplu, nieco wyniesionym nad sąsiednie tereny, w widłach rzek Strawy opływającej Piotrków od północy i wschodu oraz jej dopływu Strawki, wyznaczającej południową granicę miasta. Ze wschodniej części Piotrkowa wypływało parę strumieni i przecinając obwarowania wpadało do Strawy. Doliny rzek były bagniste i chroniły miasto ze wszystkich stron, za wyjątkiem zachodniej i północno-zachodniej, gdzie być może utworzona została fosa. Zamek usytuowany był na wschód od miasta, za rzeką Strawą, nie był więc bezpośrednio połączony z obwarowaniami Piotrkowa.
Linia murów obronnych zakreślała kształt nieregularnego owalu o dłuższej osi ustawionej w kierunku południkowym, węższej w części północnej. Linia muru prowadzona była szeregiem prostych odcinków, zamykając obszar 8 ha średniowiecznego Piotrkowa obwodem o długości około 1050 metrów (300 X 320 metrów). Wokół murów biegła od strony miasta ulica podmurna, a oba średniowieczne zespoły sakralne Piotrkowa: fara od południowego wschodu i klasztor dominikański od północy, ulokowane zostały na obrzeżu miasta w pobliżu obwarowań, nie przylegały jednak bezpośrednio do muru miejskiego.
Ceglany mur obronny posadowiony był na wysokiej podmurówce kamiennej. Grubość muru wynosiła około 1,9 metra, pierwotna wysokość co najmniej 9 metrów licząc od strony zewnętrznej, były to więc obwarowania stosunkowo wysokie. Mur na całej długości wieńczył krenelaż, natomiast w zachodniej części obwodu ceglana część muru ozdobiona była wzorem z zendrówek. W połowie XVII wieku Szwedzi przygotowując miasto do obrony przebili w obwarowaniach 366 strzelnic przystosowanych do ręcznej broni palnej.
Mur obronny Piotrkowa wzmocniony był basztami, ale tylko na bardziej zagrożonym odcinku zachodnim, oraz może także północnym. Liczba baszt nie jest znana. Siedemnastowieczne lustracje stwierdziły obecność dziesięciu baszt, z przekazów ikonograficznych wiadomo o istnieniu w zachodnim odcinku średniowiecznych murów obronnych co najmniej dwóch, można się doszukać również szczątków dwóch dalszych baszt, które flankowały przystawiony w późniejszym czasie do murów klasztor dominikanek. Rozstaw baszt byłby więc regularny; odległości między nimi (wliczając w to bramę Sieradzką) wahałyby się od 45 do 65 metrów. Następne baszty mogły ciągnąć się wzdłuż północnego odcinka murów, natomiast boki miasta południowy i wschodni były dobrze chronione bagnistymi dolinami rzeczek Strawy i Strawki i mury na tej części nie były dodatkowo wzmocnione. Baszty piotrkowskie były to typowe, wysunięte przed mur obronny prostokątne budowle otwarte w stronę miasta. W czasie nowożytnych modernizacji były przebudowywane, w większości otrzymując zadaszenie.
Średniowieczny Piotrków miał trzy bramy: od zachodu Sieradzką leżącą na przedłużeniu północnej pierzei rynku, od wschodu Wolborską (Warszawską) na przedłużeniu pierzei południowej i Krakowską, położoną we wschodniej części południowego boku miasta, u wylotu jednej z bocznych ulic. Nie spotykana w innych miastach mała odległość pomiędzy bramami Wolborską i Krakowską, wynosząca w linii prostej 100 metrów, tłumaczy się układem traktów komunikacyjnych, ukształtowanych na długo przed budową murów obronnych. Przebieg tych traktów warunkowały bagna, rozciągające się na południe i wschód od miasta i miejsca przepraw przez rzeki. Bramy umieszczone były w dwukondygnacyjnych budynkach bramnych, w których przyziemiu znajdowały się przejazdy, nad nimi zaś izby straży. Zamykane były na drewniane wrota. Bramy Wolborska i Sieradzka miały prostokątne przedbramia, dobudowane prawdopodobnie w czasie modernizacji obwarowań.
Zamek leżał po wschodniej stronie miasta i nie był z nim bezpośrednio powiązany. Nie wiadomo jak wyglądał w okresie średniowiecza, przypuszcza się jedynie, iż mógł mieć formę wieży mieszkalnej o znacznych walorach reprezentacjo – mieszkalnych, tak by mogla zapewnić właściwe warunki dla króla w czasie trwających około miesiąca obrad sejmowych. Najpewniej w jej okolicy zlokalizowany był obszerny zespół drewnianych budowli, zarówno gospodarczych, jak i urzędniczo – reprezentacyjnych.
Wieża mieszkalna z początku XVI wieku została zbudowana na kopcu ziemnym otoczonym fosą. Wzniesiono ją w części fundamentowej z kamienia eratycznego, a wyżej z cegły, przy czym naroża i przypora zostały oblicowane piaskowcem. Z tego materiału wykonano też obramienia okien i portale. Budowla wzniesiona została na planie prostokąta zbliżonego do kwadratu o wymiarach 18 x 19,7 metra. Ma wysokie przyziemie, parter i dwa piętra. Dolna kondygnacja mieściła sklepione kolebkowo izby pomocniczo – magazynowe, górne zaś miały charakter mieszkalno – reprezentacyjny i zwieńczenie w postaci drewnianych stropów. Komunikację pionową zapewniała klatka schodowa w północno – wschodnim narożniku. Na podzamczu w początkach XVI wieku usytuowany był duży, dwukondygnacyjny dom królowej, kancelaria, dom posłów ziemskich, budynek rady, szereg domów zamieszkanych przez urzędników, służbę i czeladź, a także dwie łaźnie, dwie kuchnie, piekarnia, kuźnia, stajnie i spichrze.
Stan obecny
Mury obronne Piotrkowa zachowały się tylko we fragmentach, stanowiących przeważnie ściany późniejszych budowli. Największy i najlepiej zachowany odcinek muru znajduje się w zachodniej części obwodu. Większa jego część o długości 36 metrów stanowi zachodnią ścianę dziewiętnastowiecznej dobudówki klasztoru dominikanek. Inne relikty obwarowań miejskich znajdują się w południowymi boku miasta. Na zachód od kościoła pojezuickiego zachował się odcinek muru wraz z blankami, gruntownie jednak przebudowany w okresie nowożytnym. Na południe od fary ciągnie się niski fragment o długości kilkunastu metrów, w dużej mierze rekonstruowany, a dalsze relikty tego muru tkwią zapewne pod tynkami w przyziemiu plebanii, usytuowanej w południowo-wschodnim narożu obwodu.
Dzisiejszy wygląd zamkowej wieży to w dużej części efekt powojennej odbudowy. Obecnie mieści się w niej Muzeum Okręgowe z ekspozycją dotyczącą militariów, dziejów miasta i zamku, prehistorii ziemi piotrkowskiej oraz renesansowego i barokowego wyposażenia wnętrz.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Jakimowicz T., Dwór murowany w Polsce w wieku XVI, Warszawa 1979.
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.
Pietrzak J., Zamki i dwory obronne w dobrach państwowych prowincji wielkopolskiej, Łódź 2003.
Widawski J., Miejskie mury obronne w państwie polskim do początku XV wieku, Warszawa 1973.