Historia
Pierwotnie na miejscu zamku znajdował się pruski gród Melcekuke, stanowiący miejscowy ośrodek władzy i kultu plemienia Warmów. Podobno pochodzenie jego pruskiej nazwy można tłumaczyć jako „gaj podziemnych mocy” Został on zdobyty przez Krzyżaków i przekazany przez nich w 1251 roku biskupowi warmińskiemu. Wówczas jego nazwa, którą przeniesiono na miasto i warownię, uległa zniemczeniu na Mehlsack, a następnie Malzak. Po 1288 roku biskup odstąpił okoliczne tereny kapitule warmińskiej, która ustanowiła osadę stolicą jednego z trzech komornictw, nad którymi sprawowała feudalną władzę.
Zamek został zbudowany przez kapitułę warmińską w pierwszej połowie XIV wieku jako siedziba dla urzędników kapitulnych: komornika, a następnie także administratora i podległego mu wójta krajowego. Nadzorowali oni akcję kolonizacyjną okolicznych terenów, a wójt (poświadczony w Pieniężnie już od 1312 roku) odpowiadał za sprawy wojskowe i sądził w najcięższych procesach kryminalnych. W połowie XIV wieku siedzibę administratora przeniesiono do Olsztyna, a zamkiem zarządzał burgrabia. Od października 1518 roku do marca 1519 roku na zamku mieszkał astronom Mikołaj Kopernik, który wyjeżdżał na kontrole okolicznych wsi należących do kapituły warmińskiej.
Wojny, pożary, zniszczenia i zarazy nie oszczędzały Pieniężna. Prawie całe miasto wraz z zamkiem i kościołem zostało spalone przez wojska polsko – litewskie w 1414 roku. W czasie wojny trzynastoletniej jako jedyne miasto Warmii, Pieniężno opowiedziało się po stronie zakonu krzyżackiego, za co w 1455 roku zostało zniszczone przez wojsk Związku Pruskiego. Podczas ostatniej wojny Krzyżaków z Polską w 1520 roku, zamek został zdobyty przez zakon. W latach 1589-1599 zarządcą odbudowanej warowni był książę Siedmiogrodu Andrzej Batory, bratanek króla Stefana Batorego. Jednak kolejne poważne zniszczenia przyniosły wojny szwedzkie w XVII wieku, w trakcie których zamek został spalony i częściowo zburzony. Po tych wydarzeniach warownia została odbudowana i przebudowana w stylu barokowym. W 1772 roku zamek został przejęty prze króla pruskiego i przestał być własnością kapituły warmińskiej. Około 1870 roku rozebrano skrzydło wschodnie i południowe. Pozostałe skrzydła przebudowo na potrzeby administracji i sądu pruskiego zaborcy. W 1945 roku zamek został częściowo zniszczony.
Architektura
Zamek wzniesiono na miejscu z natury obronnym, od północy i zachodu otoczonym płynącą w głębokim wąwozie rzeką Wałsza. Warownia stanęła na skraju cypla, opadającego stromiznami w dolinę rzeki. Zbudowano ją na planie czworoboku zbliżonego do trapezu. Pierwotnie połączony był z obwarowaniami miasta, które rozciągało się po południowo – wschodniej stronie. Sam zamek nie był szczególnie mocno ufortyfikowany, nie posiadał wieży.
Najstarszą i najważniejszą częścią założenia było skrzydło zachodnie z początku XIV wieku, dodatkowo nadbudowane w połowie tegoż stulecia. Główny budynek miał wymiary 45 x 11 metrów, trzy kondygnacje (w części północnej cztery) i był podpiwniczony. Wzniesiono go z cegły na kamiennym cokole. Został przykryty dwuspadowym dachem i ozdobiony gotyckimi szczytami przy krótszych ścianach. Pierwsze piętro pełniło funkcje reprezentacyjne, w części południowej i środkowej mieściło kaplicę i refektarz, a w części północnej, która była podzielona na dwa poziomy, komnaty urzędowe i mieszkalne. Najwyższe piętro pełniło funkcje magazynowo – obronne, piwnice i przyziemie natomiast gospodarczo – magazynowe. W przyziemiu dwa pomieszczenia pod refektarzem i kaplicą zwieńczono sklepieniem krzyżowym wspartym na filarach. Zapewne podobnie sklepione były niżej położone piwnice. Sklepienia refektarza i kapicy nie zachowały się, najprawdopodobniej były bogato zdobione, być może sklepieniami gwiaździstymi.
Średniowieczną genezę miało też dwukondygnacyjne skrzydło północne, przylegające do głównego domu zamkowego. Mieściło ono apartamenty burgrabiego i izby urzędnicze. Podobne było skrzydło południowe, mieszczące stajnie w przyziemiu, a wyżej izby dla służby i pomieszczenia gospodarcze. Od wschodu znajdowały się stajnie i brama prowadząca na podzamcze.
Stan obecny
Do dziś zachowało się przebudowane skrzydło zachodnie zamku, niestety dewastacji uległy jego wnętrza, a średniowieczne okna zostały zastąpione prostokątnymi otworami. Ze skrzydła północnego pozostały jedynie ruiny i gotyckie piwnice. Od 2000 roku zamek był własnością osoby prywatnej, na szczęście Sąd Rejonowy w Braniewie wydał wyrok nakazujący zwrot zamku gminie z powodu braku prac remontowych i zagrożenia dla zabytku.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Garniec M., Garniec-Jackiewicz M., Zamki państwa krzyżackiego w dawnych Prusach, Olsztyn 2006.
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.