Historia
Mury obronne w Olkuszu zostały zbudowane przed rokiem 1366. Nastąpiło to wkrótce po założeniu miasta na nowym miejscu lub po jego gruntownej rekonstrukcji. W tym ostatnim wypadku miejskie fortyfikacje murowane byłyby poprzedzone obwarowaniami drewniano-ziemnymi, o których wiadomo, że istniały w Olkuszu na początku XIV wieku. Być może prace trwały dłuższy czas, o czym mogą świadczyć różnice w technice budowy południowego i północnego ciągu murów. Inwestycja przypadła na okres rozwoju i zamożności miasta, które prócz murów otrzymało w XIV wieku dwa kościoły i ratusz. Inicjatorem, a zapewne i fundatorem murów obronnych był król Kazimierz Wielki. O tym, iż prace ukończono za jego życia pośrednio świadczyć może najstarsza zachowana pieczęć miasta, przypięta do dokumentu z 1386 roku. Widać na niej bramę miejską, usytuowaną pomiędzy dwoma basztami.
Brak jest dokładnych wiadomości na temat modernizacji obwarowań. Główną troską panujących i mieszczan w zakresie obronności miasta była ochrona fortyfikacji przed zawalaniem się, powodowanym bezplanowymi robotami górniczymi prowadzonymi pod miastem. Przez cały wiek XVII pojawiały się wiadomości o szkodach górniczych, jakie dotknęły m.in. mury miejskie, oraz o środkach zapobiegawczych. Uchwały w tej sprawie podejmowali zarówno kolejni królowie, jak i gwarkowie olkuscy. Wraz z utratą funkcji obronnej szereg budynków przystawiano do murów, adaptując niektóre obiekty obronne. W końcu XVIII wieku zanotowano jeszcze trzy bramy miejskie, były one jednak zrujnowane, tak jak i całe miasto. Na planie z początku XIX wieku bramy już nie istnieją, a linia muru wykazuje znaczne ubytki.
Architektura
Obwód murów obronnych zakreślał formę regularnego prostokąta z nieznacznie ściętym północno-wschodnim narożnikiem. Powierzchnia miasta wynosiła ponad 7 ha, a długość linii obwarowań około 1100 metrów. Grubość muru obronnego, wzniesionego z ciosów piaskowcowych oraz z łamanego piaskowca i wapienia, wynosiła w przyziemiu 1,7 metra, wysokość nie jest znana. Zwieńczony był zapewne blankowanym krenelażem i chodnikiem dla obrońców, który był prawdopodobnie wysunięty i nadwieszony od strony miasta na wspornikach. Wzdłuż całej długości murów biegła uliczka przymurna, mająca za zadanie ułatwić przemieszczanie się obrońców na wypadek zagrożenia.
Mur obronny zaopatrzony był w baszty. Zidentyfikowano ich 11 w tym cztery baszty narożne, a pozostałe od północy, zachodu i południa. Występowały one dość regularnie wokół całego obwodu murów i łączna ich liczba wynosiła zapewne około 15. Odstępy były małe od północy (30—50 metrów w osiach), w innych partiach miasta dochodziły do 70 metrów. Baszty były jednakowe i miały typowy plan prostokątów otwartych od strony miasta i wysuniętych całkowicie na zewnątrz przed mur obronny. Jedyna zachowana baszta ma wymiary w planie około 7,5 X 6,5 metra. Zapewne były równej wysokości z murem obronnym, a wieńczył je blankowany krenelaż. W późniejszym czasie przynajmniej niektóre baszty były przebudowywane przez zamknięcie ścianą od strony miasta i podwyższenie.
Olkusz pierwotnie miał dwie bramy: od zachodu Sławkowską i od wschodu Krakowską. Znany jest wygląd bramy Krakowskiej, z widoku z 1810 roku. Mieściła się w niskiej wieży przejazdowej. Bramy były zapewne rozbudowywane, o czym świadczy ślad przedbramia bramy Krakowskiej na planie z początków XIX wieku. Dalsze przejścia w murach o niewiadomym czasie powstania, znane ze wzmianek historycznych i przekazów ikonograficznych, miały formę zwykłych otworów w murze. Była więc brama Gęsia od południa, furta Parczewska od północy i jeszcze jedna mała furtka w północno-zachodnim rogu miasta.
Od strony zewnętrznej miasto otaczała fosa. W XIV wieku miała ona 5,5 metra szerokości i 2 metry głębokości. W XVI wieku przekopano nową, znacznie szerszą (od 12 do 14 metrów na południu) i głębszą (do 4 metrów). Była zapewne nawodniona, w jej linii bowiem, blisko bramy Sławkowskiej, zaznaczono sadzawkę na planie z początku XIX wieku. Stoki fosy były obmurowane, zapewne jednak w późnym okresie. Poza fosą znajdował się wał, wspomniany w 1534 roku i widoczny na znacznej części obwodu na wspomnianym planie.
Stan obecny
Najlepiej zachowany fragment murów obronnych Olkusza znajduje się w narożniku miasta przy kościele parafialnym. Obok dużej partii zrekonstruowanej, od strony południowej zachował się kilkumetrowy fragment autentyczny, wzniesiony z ciosów czerwonego, grubo ciosanego piaskowca parczewskiego na zaprawie wapiennej. Części muru i baszty wybudowane z białego wapienia pokazują zmiany, jakie zaszły w XV i XVI wieku, kiedy wybudowano ścianę od strony miasta, podwyższono oraz zadaszono basztę. We wnętrzu baszty można zobaczyć oryginalne fragmenty muru pochodzące z XIV wieku oraz fragmenty XVI wiecznej ceramiki i kafli ozdobnych znalezione podczas badań archeologicznych. We wnętrzach zrekonstruowanej baszty mieści się obecnie kawiarnia.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Dziechciarz O., Średniowieczne mury Olkusza, Olkusz 1998.
Widawski J., Miejskie mury obronne w państwie polskim do początku XV wieku, Warszawa 1973.