Historia
Najstarsze umocnienia obronne w postaci drewnianej palisady zbudowano być może u schyłku IX wieku wokół osady Okół, usytuowanej u podnóża Wawelu. Na przełomie X i XI stulecia zostały one rozbudowane o masywny drewniano – ziemny wał, wzmocniony od północy fosą. Fortyfikacje te w ciągu dwóch następnych stuleci były co najmniej kilkukrotnie naprawiane i odbudowywane. Na północ od nich znajdowały się wczesnośredniowieczne osady przygrodowe o charakterze produkcyjnym i służebnym, pozbawione jednak stałych obwarowań. Usytuowano tam jedynie w XI wieku kościoły św. Wojciecha i św. Jana, a nieco później Wszystkich Świętych i św. Krzyża, mogące w ostateczności jako budowle murowane stanowić punkty oporu. Dodatkowo w pierwszej połowie XIII wieku zbudowane zostały klasztory dominikanów i franciszkanów. W trakcie najazdu mongolskiego z 1241 roku osady po północnej stronie wzgórza wawelskiego prawdopodobnie zostały zniszczone, a na ich miejscu w 1257 roku książę Bolesław Wstydliwy lokował miasto.
Pierwsze informacje w źródłach pisanych dotyczące murowanych obwarowań Krakowa, pojawiły się dopiero w przywileju wystawionym w 1285 roku przez księcia Leszka Czarnego, w którym zezwolił on mieszczanom na budowę murów obronnych. Miała to być nagroda za wierność miasta w konflikcie z Konradem Mazowieckim. Już w 1287 i 1288 roku miasto obroniło się przed najazdami Tatarów, zapewne jeszcze przy pomocy umocnień drewniano-ziemnych. Szybki rozwój fortyfikacji poświadczony został od początku XIV wieku, kiedy to mur otaczał miasto już od północy, wschodu i zachodu, a od południa płynęła jedna z odnóg Wisły, zmieniona w tym czasie na fosę, przy czym osada Okół między zamkiem a lokacyjnym miastem zapewne miała wówczas jeszcze swój własny obwód obronny. Księgi miejskie Krakowa wspominały mury miejskie od 1300 roku. W 1307 odnotowały bramę Floriańską, w 1310 roku wymieniły bramę Wiślną, w 1311 roku bramę Sławkowską, a w 1313 roku bramę Szewską. W 1312 roku król Władysław Łokietek wzniósł bramę Mikołajską i przylegający do niej niewielki zamek, tak zwany Gródek.
Druga faza budowy, w wyniku której miasto otrzymało pełny, zamknięty pierścień murowanych obwarowań, związana być może była z inicjatywą Kazimierza Wielkiego. Przed połową XIV wieku nastąpiło połączenie murów obronnych miasta z obwarowaniami zamku królewskiego. Nastąpiło to stosunkowo późno, gdyż w 1306 roku Władysław Łokietek zobowiązał się przed mieszczanami nie łączyć dawnego podgrodzia Okół z zamkiem. Ustalenia te anulowano parę lat później po buncie wójta Alberta z 1311 roku. O sile fortyfikacji krakowskich w XIV wieku świadczył fakt odparcia szturmu Jana Luksemburczyka w 1345 roku. Prace budowlane były kontynuowane w następnych latach oraz przez cały wiek XV. Prowadzono je z wyjątkowym rozmachem i objęły wszystkie elementy fortyfikacji, a więc mur, baszty, bramy i fosy.
W pierwszej ćwierci XV wieku przystąpiono w Krakowie do stopniowego wznoszenia drugiego, zewnętrznego muru obronnego, tworzącego wokół miasta parcham. Prace te rozpoczęto prawdopodobnie od najbardziej zagrożonej strony północnej. Ostatecznie drugi mur otoczył całe miasto, z wyjątkiem strony południowo – zachodniej, bronionej bagnami zwanymi Żabikruk. W tymże stuleciu uwieńczeniem robót była budowa w 1498 roku barbakanu przed bramą Floriańską, wraz z przebudową szeregu baszt datowaną na ten sam okres.
W XVI-XVII wieku kontynuowano reperację i modernizację murów, między innymi zamykając południowo – zachodni odcinek muru zewnętrznego. Istniejące obiekty obronne przystosowywano też do działań artyleryjskich. Zbudowano przyległe do murów arsenały: miejski, między basztami Ciesielską a Stolarską w 1565 roku, a także królewski przy bramie Grodzkiej, ukończony za czasów Władysława IV w 1643 roku. Do czasu wojny szwedzkiej w 1655 roku Kraków miał dobrze utrzymane fortyfikacje, jednak stopniowo zaczęto dobudowywać do murów obronnych różnorodne gospodarcze i mieszkalne budynki, osłabiając tym obronność miasta. W końcu XVII i przez cały XVIII wiek trwała jednocześnie reperacja murów oraz ich postępująca dewastacja. Ostatni szturm miasto odparło w 1768 roku, gdy Rosjanie atakowali bramę Floriańską.
W 1804 roku ukazał się austriacki dekret cesarski o rozbiórce krakowskich murów obronnych. Ich ostatni, północny odcinek uratował Feliks Radwański w 1817 roku. Przechodził on w XIX wieku wiele zabiegów remontowych i konserwatorskich, przy czym roboty konserwatorskie prowadzone w latach powojennych doprowadziły do usunięcia naleciałości neogotyckich i odtworzenia stanu pierwotnego ocalałych obwarowań.
Architektura
Obwód miejskich murów obronnych Krakowa z przełomu XIII i XIV wieku zakreślał pierwotnie kształt nieregularnego czworoboku o zaokrąglonych narożnikach. Po przedłużeniu obwarowań w pierwszej połowie XIV wieku i włączeniu w ich obręb podzamkowej osady Okół, linia fortyfikacji wyciągnęła się bardziej na południe, nadając miastu kształt gruszkowaty, z południowym końcem opierającym się o zamek wawelski. Powierzchnia Krakowa w murach wynosiła pierwotnie około 50,5 ha, a po powiększeniu miasta 58,5 ha. Długość linii obwarowań wynosiła odpowiednio około 2700 i 3400 metrów. Od strony miasta mury obiegała uliczka podmurna, ułatwiająca obrońcom komunikację w chwilach zagrożenia i zapewniająca możliwość dostępu do każdego fragmentu obwarowań. W ich bezpośrednim sąsiedztwie, podobnie jak w innych miastach średniowiecznych, leżało wiele zespołów sakralnych, zwłaszcza klasztornych. Szczególne znaczenie przypadło wieży kościoła Mariackiego, która mimo że nie znajdowała się w pobliżu obwodu obronnego, to nie należała do Kościoła, lecz do miasta, które trzymało na niej stałą wartę.
Mur obronny w Krakowie wykonano z łamanego kamienia wapiennego, układanego starannie na zaprawie wapiennej, z wyraźnymi warstwami wyrównawczymi. Miał znaczne rozmiary, stanowiąc masywną konstrukcję kamienną z chodnikiem obrońców i blankowanym przedpiersiem ze strzelnicami. Jego grubość wynosiła 2,2-2,7 metra, a pierwotna wysokość 9,5 metra. Wejścia na chodnik obrońców, położony na wysokości około 7,5 metra, prowadziły kamiennymi schodami sytuowanymi blisko bram. Stosunkowo znaczna szerokość murowanego chodnika nie wymagała poszerzenia drewnianym pomostem. W XV wieku dokonano przebudowy górnych partii muru, polegającej na nadbudowie krenelażu cegłą, likwidacji blank i wykonaniu nowych otworów strzeleckich w miejscach dawnych prześwitów. Chodnik obrońców został przykryty wówczas daszkiem.
Mur obronny wzmacniały baszty rozstawione co 40-60 metrów, wznoszone razem z kurtynami. Świadczył o tym ich regularny rozstaw oraz jednakowy kształt i wspólna z murem obronnym technika budowy dolnych, najwcześniejszych części. W najstarszej fazie budowy obwarowań krakowskich wznoszono baszty na rzucie kwadratowym. Po pierwszym etapie prac było ich prawdopodobnie około 42, a po zamknięciu pierwszej linii fortyfikacji w końcu XIV wieku, osiągnięto imponującą liczbą około 50 baszt muru wewnętrznego. Miały one plan prostokąta zbliżonego do kwadratu i wysuniętego na zewnątrz muru. Wymiary zewnętrzne wahały się w granicach 7,2-8,6 metrów, grubości ścian wynosiła 2,3-3,2 metra. Początkowo były zapewne otwarte do wnętrza miasta i wyższe od muru o jedną kondygnację, mierząc 13-14 metrów wysokości. Ich wnętrze było podzielone drewnianymi stropami na cztery kondygnacje.
Radykalna przebudowa baszt, której główne nasilenie przypadło na XV wiek, prowadzona była zależnie od stanu technicznego i koncepcji architektonicznej. Pozostawiano mniejszą lub większą partię pierwotnej części, nadbudowując ją nową ceglaną. Wewnętrzna, otwarta strona obiektu była z reguły przesklepiana na pewnej wysokości łękiem, który podtrzymywał tylną ścianę nowej części baszty. Formy zmodernizowanych baszt były różne i świadczyły o różnym czasie dokonania przebudowy, tak jak jednakowe części dolne o wspólnym okresie budowy. Najdalej idącym zmianom uległy baszty odcinka północnego, leżącego od strony największego zagrożenia. Baszty krakowskie określane były według nazw cechów sprawujących opiekę nad poszczególnymi obiektami.
Kraków miał początkowo sześć bram: Rzeźniczą od wschodu, Floriańską i Sławkowską od północy, Szewską od zachodu, Wiślną od południowego – zachodu i Grodzką od południa. Ważniejsze bramy, czyli Floriańska, Sławkowska i Grodzka, leżały na głównym kierunku przelotowym północ – południe. Należały do jednego typu złożonego z dwóch członów: niskiej przejazdowej wieży bramnej i przedbramia. Wieże miały plan zbliżony do kwadratu o wymiarach boków rzędu 8-9 metrów. Czterometrowej szerokości ostrołuczne otwory przejazdowe były zamykane od strony zewnętrznej przez drewniane lub metalowe brony, a zapewne i przez wrota. Brony opuszczano w prowadnicach wyciosanych w kamieniu, natomiast drewniane, okute żelazem wrota poruszane były na żelaznych czopach osadzonych w fundamentach wież. Podnoszenie i opuszczanie brony umożliwiały liny, łańcuchy i kołowroty, obsługiwane z pomieszczeń nad przejazdami. Wieże bramne były początkowo bardzo niskie, zwieńczone blankami lub dachami, albo nadbudowane drewnianymi konstrukcjami. Rozbudowy wzwyż, lub zamiany drewnianych górnych partii wież na kamienne, następowały dość szybko. Środkowa partia wieży Floriańskiej, która sięgnęła prawie 20 metrów wysokości, o zbliżonej do partii dolnej strukturze, powstała zapewne przed końcem XIV wieku.
Przedbramia należały w Krakowie do pierwotnej koncepcji, gdyż szyję bramy Floriańskiej przewiązano z wieżą bramną. Ich szerokości równały się szerokości wież i wysunięte były w przód na 9-10 metrów. Boczne ich ściany zwieńczone były zapewne krenelażem. W czołowych ścianach przedbram mieściły się ostrołuczne bramy przednie, zamykane mostami zwodzonymi podnoszonymi na łańcuchach. W szyjach znajdowały się furty, które umożliwiały dostęp na teren przedpola między murem obronnym, a krawędziami fosy. Przedmurze to zapewne zabezpieczał drewniany częstokół, usytuowany wzdłuż krawędzi fosy, z czasem zastąpiony niewysokim murkiem.
Pierwszą zmianą w układzie bram Krakowa było włączenie w obrębie Gródka w 1312 roku bramy Rzeźniczej, w zamian za co Władysław Łokietek zbudował w odległości około 50 metrów na północ od niej bramę Mikołajską, być może w miejscu baszty. Uzyskała ona formę podobną do wcześniejszych bram miejskich. Ostateczny rozkład bram miejskich uzyskał Kraków w XIV wieku, po przedłużeniu murów na południe. Przy zamku wawelskim powstała nowa brama Grodzka, a dla obsłużenia bardzo teraz wydłużonej wschodniej strony miasta brama Nowa. Brama Grodzka powstała być może przed 1345 rokiem, Nowa najpóźniej w 1395 roku. Pierwsza z nich otrzymała typową formę wieży bramnej, a następnie przedbramie zbudowane w 1403 roku. Miało ono aż 30-40 metrów długości, przez co mocno wydłużona ku przodowi forma różniła się od pierwszych miejskich przedbrami. Brama Nowa została dostawiona do boku istniejącej baszty Piekarzy, w związku z tym nigdy nie zyskała dużej wysokości. Ostatnim wylotem z miasta była brama Poboczna. Służyła ona raczej celom dworskim niż miejskim, bezpośrednio bowiem za nią znajdowały się stajnie zamkowe.
W XV wieku i później trwała rozbudowa bram, prowadzona w kierunku nadbudowy wież bramnych i rozbudowy obrony przedniej. Piętnastowieczne ceglane zwieńczenia z machikułami otrzymały bramy Floriańska, Mikołajska i Wiślna, w czasach wczesnonowożytnych zaś wysoką nadbudowę uzyskała brama Szewska. Najokazalszym późnośredniowiecznym obiektem stał się zbudowany w latach 1498-1499 roku barbakan przed bramą Floriańską, umieszczony na zakończeniu przedłużonej szyi bramnej. Bramy Sławkowska, Szewska i Mikołajska do końca okresu średniowiecza najpewniej nie zdołały uzyskać dodatkowego wzmocnienia obwarowań na przedpolu.
Jeszcze przed 1401 rokiem przed przedbramiem bramy Floriańskiej wzniesiono kamienny most ponad główną fosą. Do 1422 roku dodano kolejny odcinek przedbramia o wysokości 8-10 metrów, wzmocniony od zewnątrz kilkoma przyporami i poprowadzony do wewnętrznej krawędzi nowej, zewnętrznej fosy, nad którą przerzucono drewniany most zwodzony. Zewnętrzna fosa miała 25-30 metrów szerokości oraz 5-6 metrów głębokości. Przedłużona szyja bramna została zakończona nową wieżą bramną, niższą niż pierwotna wieża bramy Floriańskiej, z przejazdem o szerokości około 3,2 metra. Wzdłuż krawędzi starej fosy poprowadzono dwie linie niewysokich murów, osłaniających przedpole właściwego muru obronnego i stanowiących obronę wewnętrznej fosy. W sąsiedztwie przedbramia stoki fosy zostały utwardzone drobnym tłuczniem i kamieniami wapiennymi, co miało uchronić je przed erozją. Po zewnętrznej stronie drugiej fosy utworzono ufortyfikowany przyczółek, prawdopodobnie w formie półkolistej palisady lub częstokołu. Nowa część przedbramia została rozszerzona do około 9 metrów i dzięki temu miała umożliwić płynniejszy ruch do miasta, który mógł się odbywać w obie strony równocześnie. Podobna rozbudowa prawdopodobnie nastąpiła wówczas także przy innych bramach miejskich Krakowa.
Budowę barbakanu rozpoczęto od dostawienia do istniejącego przedbramia trzeciego z kolei odcinka szyi. Usytuowano go na miejscu wcześniejszej fosy i mostu. Na zewnętrznych stokach fosy oraz w rejonie przyczółka mostu i wałów ziemnych osadzono masywną półkolistą basteję, której naroża połączono skośnymi ścianami z murem nowej szyi. Miały one nierówne długości: od 5,9 metrów na zachodzie do 9,6 metrów na wschodzie. Rzut barbakanu tworzył wycinek koła o wewnętrznej średnicy 24,4 metrów, a zewnętrznej przekraczającej 30 metrów. Grubość murów była dość znacznie zróżnicowana, w dolnych partiach wynosiła 3-3,6 metra, natomiast wyżej zmniejszała się do 2-2,5 metra, a miejscami nawet 1,5 metra. Dolne partie ścian barbakanu (do 2,5 metra wysokości, czyli prawdopodobnie do maksymalnego spiętrzenia wód w fosie) wykonano ze starannie obrobionych i dopasowanych do siebie ciosów piaskowca. Wyższe partie wymurowano z dobrze wypalonej cegły w układzie gotyckim. Z piaskowca i wapienia wykonano także elementy detali architektonicznych: węgary bram, strzelnice itp.
Rondel barbakanu posiadał cztery kondygnacje strzelnic rozmieszczonych naprzemiennie (w szachownicę). Dolne dostosowane były do cięższej broni, górne do ręcznej broni palnej, choć nie było miejsca na działa artylerii. Brama zewnętrzna zwrócona była pod kątem w stronę Kleparza i poprzedzona bardzo długim drewnianym mostem ponad fosą, który na 7-metrowym odcinku najbliżej wjazdu był zwodzony. Jego konstrukcję oparto na 3 lub 4 kamienno – ceglanych filarach. Kolejny most o długości 18 metrów znajdował się wewnątrz szyi barbakanu. Zbudowano go na legarach osadzonych w bocznych ścianach szyi. Jego nawierzchnia, prawdopodobnie wykonana z dębowych desek, wznosiła się ponad 6 metrów powyżej dna fosy i prostokątnej komory zapadni mostu, usytuowanej na styku szyi barbakanu z dawnym przedbramiem. Południowa partia mostu była podnoszona i umożliwiała w razie niebezpieczeństwa dodatkowe zamykanie przejazdu w kierunku bramy Floriańskiej. Kontakt obrońców barbakanu z miastem był jednak wówczas nadal możliwy dzięki chodnikom ukrytym w grubości murów szyi. Poniżej szyi przepusty o wysokości 3,1 metra regulowały przepływ wody w dwóch równoległych kanałach o szerokości 2,2 metra. Umieszczone tam śluzy umożliwiały kierowanie wody do fosy w czole barbakanu. Za pośrednictwem prowadnic możliwe było podnoszenie i opuszczanie drewnianych zasuw, które opierały się na osadzonych w dnie wspornikach.
Barbakan otoczony był półkolistą fosą o szerokości 26 metrów i głębokości około 6 metrów. Od strony zewnętrznej zamykał ją półkolisty mur oporowy o wysokości 7 metrów oraz przylegający do niego od strony zewnętrznej suchy rów o szerokości 3-4 metrów i głębokości około 3 metrów. Utrudniały one dostęp już do samej fosy barbakanu. Z kolei półkolistą fosę czołową oddzielały od wewnętrznej fosy barbakanu (czyli od kanału płynącego pod jego szyją) poprzeczne mury tworzące tzw. grodzie. Dostęp do nich możliwy był przez małe ostrołukowe furty, które prowadziły z chodnika obrońców w najwyższej kondygnacji budowli. Z murów grodzi można było obsługiwać urządzenia śluzy, regulujące przepływ wody pomiędzy kanałem a fosą, a także bronić samej fosy.
Pas obrony zewnętrznej Krakowa stanowiła palisada umieszczona w odległości 8,5-11,5 metrów od muru, od XV wieku przekształcana stopniowo na mur zewnętrzny. Za palisadą znajdowała się zewnetrzna fosa o szerokości 6-8 metrów. Była ona zapewne od początku nawodniona, na skutek dużych robót wodnych, jakie wykonywano w Krakowie już w XIII wieku. Fosy zasilane były systemem śluz i jazów z ramion Rudawy, okrążającej miasto dwoma sztucznymi ramionami. Początkowo fosy obejmowały tylko północną, wschodnią i zachodnią stronę miasta, podczas gdy od południowego – wschodu i południowego – zachodu miasto broniły bagna, będące pozostałością dawnych zakoli Wisły. W 1402 roku nastąpiło przedłużenie fosy w części południowo – wschodniej. Kolejne znaczne roboty ziemne i udoskonalenia systemu barier wodnych towarzyszyły budowie barbakanu. Ostatnim, zewnętrznym pasem obronnym był wał. W XIV wieku miał on stosunkowo skromne rozmiary, ale wraz z rozwojem artylerii w XV i XVI był rozbudowywany.
W północno – zachodnim narożniku miasta, między drugim, zewnętrznym pierścieniem murów miejskich a fosą, od końca XIV wieku usytuowany był rumus, czyli główny budynek wodociągu, wzniesiony nad sztucznym korytem Rudawy. W jego wnętrzu znajdował się zbiornik wody, napełniany czerpakami za pomocą koła wodnego i systemu przekładni, umieszczony na tyle wysoko, by woda pod ciśnieniem mogła spływać i napełniać fosy miejskie położone na wyższym terenie po stronie północnej. Rumus napełniał również drewniane rury o średnicy wewnętrznej około 10 cm (zewnętrzna 25-35 cm), którymi woda dostawała się do zbiorników w mieście (tzw. rząpi), a nawet do niektórych domów. Rury układano wzdłuż ulic, zwykle na głębokości około 1,7 metra i łączono co 2 metry za pomocą metalowych okuć. Co więcej wewnątrz skrzyni wodnej znajdowała się warstwa piasku, która pełniła rolę filtra zatrzymującego drobne zanieczyszczenia.
Stan obecny
W pełni zachowanym fragmentem murów obronnych Krakowa jest tzw. odcinek floriański, składający się z bramy Floriańskiej i trzech baszt: Ciesielskiej, Stolarskiej, Pasamoników oraz łączącego je muru o długości przeszło 170 metrów. Cennym elementem jest gotycki barbakan, dziś jeden z symboli Krakowa. Poza tym zachowała się przebudowana brama Rzeźnicza na Gródku oraz znaczne partie wewnętrznego muru obronnego na tyłach klasztoru bernardynek w południowo – wschodniej części obwodu. Obecnie barbakan i mury floriańskie są siedzibą Muzeum Historycznego Miasta Krakowa, czynnego w sezonie od kwietnia do października, od poniedziałku do niedzieli w godzinach 10.30-18.00.
pokaż bramę Floriańską na mapie
pokaż bramę Rzeźniczą na mapie
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Firlet E., Opaliński P., Cracovia 3d, Via Regia – Kraków na szlaku handlowym w XIII-XVII wieku, Kraków 2011.
Marek M., Cracovia 3d. Rekonstrukcje cyfrowe historycznej zabudowy Krakowa, Kraków 2013.
Mury floriańskie i Barbakan, red. Piwowarski S., Kraków 1999.
Niemiec D., Trzynastowieczne fortyfikacje Krakowa, „Studia nad dawną Polską”, 5/2017.
Widawski J., Miejskie mury obronne w państwie polskim do początku XV wieku, Warszawa 1973.