Historia
Pierwsze drewniano-ziemne obwarowania Kalisza zostały wzniesione zapewne w drugiej połowie XIII wieku. Jednocześnie, lub nieco później, rozpoczęto prawdopodobnie na niektórych odcinkach budowę fortyfikacji ceglanych. Mur obronny został w tej wczesnej fazie budowy najwyżej rozpoczęty, a więc murowane elementy fortyfikacji współistniałyby początkowo z drewniano-ziemnymi. Okres powstania tych pierwszych obwarowań Kalisza uzasadniał bardzo pomyślny rozwój miasta w drugiej połowie XIII wieku, poświadczony przywilejami i budową wielu urządzeń miejskich.
Około połowy XIV wieku nastąpiła główna faza budowy murowanych obwarowań Kalisza. Prace polegały na wymianie fortyfikacji drewniano-ziemnych na murowane oraz zapewne na dokończeniu zaczętych odcinków muru obronnego. Inwestycja przypadła na kolejny okres pomyślnego rozwoju miasta, zapoczątkowanego pokojem kaliskim w 1343 roku. Wiązała się z panowaniem i osobą Kazimierza Wielkiego.
W następnym okresie, do połowy XVII wieku, fortyfikacje miejskie były nie tylko remontowane, ale poważnie modernizowane. W 1418 roku Władysław Jagiełło nadał Kaliszowi opłaty targowe z przeznaczeniem na reperację murów miejskich. Największe znane roboty modernizacyjne prowadzono po pożarze miasta w 1537 roku. W połowie XVI wieku działała cegielnia miejska produkująca cegłę na naprawę murów. Roboty objęły rozbudowę głównych bram, przebudowę lub budowę nowych baszt oraz przebudowę korony murów.
Po zajęciu Kalisza w 1655 roku Szwedzi wzmocnili mury miejskie, ale ucierpiały one silnie w czasie walk prowadzonych w następnym roku i od tego czasu zaczął się stopniowy upadek obwarowań. W 1658 roku mury chroniły jeszcze miasto od włóczących się oddziałów wojskowych, a ostatni raz odegrały rolę militarną w 1769 roku, kiedy konfederaci barscy atakowali zamkniętych w Kaliszu Rosjan. Obwarowania nie miały już jednak w tym czasie większej wartości militarnej. Do 1806 roku rozebrano bramy, wszystkie baszty poza Dorotką i większość murów.
Architektura
Obwód miejskich murów obronnych Kalisza zakreślał formę nieregularnego owalu, dostosowanego do układu wodnego. Powierzchnia miasta w murach wynosiła około 18 ha, a długość linii obwarowań niecałe 1600 metrów. Mury od strony miasta obiegała uliczka podmurna, przerwana pierwotnie tylko zamkiem który obiegała, oraz kościołem franciszkanów w południowej części obwodu. Mianowicie w trakcie budowy murów nie można było nimi obejść istniejącego kościoła, zapewne z powodu zbyt blisko płynącej w tym rejonie Prosny.
Ceglany mur obronny posadowiony był na fundamencie kamiennym. W części pochodzącej prawdopodobnie z okresu przedkazimierzowskiego miał około 1 metra grubości i wątek wendyjski, w partii z połowy XIV wieku liczył 1,5 grubości i układany był w wątku polskim (gotyckim). Wysokość muru była znaczna i wynosiła 9,5 metra ponad fundamentem. Mur zwieńczony był blankowanym krenelażem. Prawdopodobnie stosowano pomocnicze konstrukcje drewniane do wejścia na mur i poszerzenia chodnika obrońców. W trakcie modernizacji z XV lub XVI wieku korona muru obronnego została przerobiona przynajmniej na części obwodu, na którym zamurowano prześwity między blankami i utworzono prosty parapet ze strzelnicami.
Mury obronne Kalisza zaopatrzone były w baszty, których liczba w XIV wieku wynosiła około 14 lub 15, a w późniejszym okresie około 20. Prawdopodobnie rozstawione były gęściej i regularniej od południa, zachodu i częściowo od północy, na pewnych odcinkach co 40-60 metrów, od wschodu zaś, między bramą Toruńską a Łazienną, baszt nie było. Baszty były prostokątne, otwarte do wnętrza miasta i zapewne wyższe od muru o jedną kondygnację. Niektóre były później przerabiane, przede wszystkim przez zabudowanie od strony miasta i pokrycie dachem. Jedna z baszt znajdująca się w północnej części obwodu, za kościołem św. Mikołaja, miała unikalną formę architektoniczną, była bowiem nadwieszona na murze na ceglanych wspornikach. Drugim nietypowym obiektem była masywna, okrągła baszta, usytuowana w południowo – zachodnim rogu miasta.
Kalisz posiadał pięć bram. Toruńska (Warszawska) od północy i Wrocławska od południa były bramami głównymi i leżały na trasie przelotowej. Dwie następne bramy: Piskorzewska (Pyzdrska) od zachodu i brama wschodnia, która nie posiadała nazwy, miały mniejsze znaczenie. Piąta brama „Nad Kanałem” położona we wschodniej części południowego boku miasta służyła nie do przejazdu, lecz przepuszczała ciek wodny wypływający z miasta. Wszystkie bramy umieszczone były w prostokątnych wieżach położonych w linii murów i niewiele je zapewne przewyższających. Główne bramy były zaopatrzone w brony, mosty zwodzone, powiązane zapewne z mostami przez rzekę, a także we wrota. Prawdopodobnie skromniej zabezpieczone były bramy boczne. Dwie główne bramy Kalisza były rozbudowywane w XV-XVI wieku. Wrocławskiej najpierw dostawiono od zewnątrz i od wschodu prostokątną wieżę, wyższą od pierwotnej wieży bramnej, następnie zbudowano przedbramie z masywną bramą przednią flankowaną dwoma okrągłymi basztami i zamykaną mostem zwodzonym. Przedbramie miała także brama Toruńska. Jego budowa nastąpiła prawdopodobnie w trakcie prac modernizacyjnych, przed połową XVI wieku.
Linię obwarowań od strony zewnętrznej chroniła od południa Prosna, a z pozostałych stron fosa. Inne ramię rzeki przepływało przez środek miasta, dzieląc je na dwie wyspy i przecinając dwukrotnie fortyfikacje. Wody tworzyły więc pełny i bardzo ścisły pierścień otaczający miasto. System ten powstał przed zakończeniem budowy murów miejskich, a jego wybitne walory obronne ujawniły się w 1331 roku, gdy wezbrana woda uniemożliwiła Krzyżakom dostęp do miasta.
Stan obecny
Najdłuższy i najlepiej zachowany fragment muru obronnego znajduje się w północnej części obwodu, na tyłach kościoła św. Mikołaja. Odcinek ma około 90 metrów długości, jednak jest już bez krenelażu. Najciekawszym jego elementem architektonicznym są trzy ceglane wsporniki, podtrzymujące zapewne dawniej basztę nadwieszoną nad murem. Są one jedynym śladem zastosowania tej formy obrony kurtyny w granicach kazimierzowskiej monarchii polskiej. Kolejny dobrze zachowany fragment obwarowań usytuowany jest w północno – wschodniej części obwodu. Głównym jego elementem jest półokrągła baszta zwana Dorotka, pochodząca z okresu późniejszego niż fragmenty czternastowieczne.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Tomala J., Murowana architektura romańska i gotycka w Wielkopolsce, tom 2, architektura obronna, Kalisz 2011.
Widawski J., Miejskie mury obronne w państwie polskim do początku XV wieku, Warszawa 1973.