Historia
Zasiedlanie wzgórza nad rzeką Tērvete rozpoczęło się w I wieku p.n.e. Około I wieku n.e. pierwsza osada obronna uległa spaleniu, a na jej miejscu powstały nowe obwałowania, dodatkowo wzmocnione około IV-V wieku n.e. Następnie gród zamieszkiwany był nieprzerwanie do X wieku, po czym około 1000 roku w Tērvete przystąpiono do największych prac budowlanych w zakresie obwarowań, modernizowanych jeszcze w pierwszej połowie XIII stulecia.
Tērvete po raz pierwszy odnotowane zostało w przekazach pisemnych w 1219 roku. W tym czasie było ono politycznym i gospodarczym ośrodkiem zachodniej części bałtyjskiego plemienia Zemgalów, z grodem i osadą rządzonymi przez księcia Viestarda („Viesthardus”, „Westardus”, „Vester”), a następnie Nameisisa („Nameyxe”, „Nameyxe”) i być może także Šābisa („Schabe”). W porozumieniu arcybiskupa Rygi, zakonu kawalerów mieczowych i miasta Rygi o podziale Semigalii z 1254 roku, wspomniano sześć regionów: Sillene, Sagara, Dubene, Sparnene, Dubelone i Thervethene. To ostatnie było wówczas okazałym kompleksem osadniczym, złożonym oprócz grodu z kilku podgrodzi, sąsiednich osad obronnych i obwarowanego wzgórza kultowego.
W pierwszej połowie XIII wieku ziemie Zemgalów stały się celem najazdów zakonu kawalerów mieczowych, niemieckiego zakonu rycerskiego założonego w 1202 roku. W 1236 roku Zemgalowie zdołali wraz ze Żmudzinami zadać zakonnikom ciężką klęskę w bitwie pod Szawlami, lecz kawalerowie mieczowi uratowani zostali przez kontyngent krzyżacki i przeprowadzone w 1237 roku połączenie obu zakonów. W 1280 roku sami Zemgalowie spalili podgrodzie Tērvete, chroniąc się przed wojskami krzyżackimi w głównej części grodu, ale budowa przez zakonników w 1285 roku w sąsiedztwie grodu zamku, zmusiła Bałtów pięć lat później do opuszczenia Tērvete.
W 1338-1339 roku mistrz Eberhard von Monheim z inflanckiej gałęzi zakonu krzyżackiego nakazał odbudowę podgrodzia, zapewne w celu ochrony przed wyprawami zbrojnymi Litwinów. Na jego miejscu stanął murowany zamek zwany Hofzumberge, bezpośrednio podporządkowany komturom Dobele. Już w 1345 roku został on zdobyty przez Litwinów Olgierda Giedyminowicza, którzy mieli zabić ośmiu rycerzy zakonnych i dużą liczbę innych ludzi. Zamek odbudowano dopiero w XVI wieku z przeznaczeniem na książęcy dworek myśliwski, w którym w 1596 roku synowie Gottharda Kettlera, Wilhelm i Fryderyk, zawarli umowę dzielącą między siebie księstwo Kurlandii i Semigalii. Hofzumberge zostało zniszczone i porzucone w czasie wielkiej wojny północnej na początku XVIII wieku.
Architektura
Gród zbudowany został na skraju rozległego, podłużnego wzniesienia, od południa opływanego przez pierwotnie szeroką i głęboką rzekę Tērvete. Cypel ten, po nieznacznym poszerzeniu przez pierwszych osadników, posiadał z grubsza trójkątną w planie formę, z trzema stronami ograniczonymi stromymi zboczami o wysokości od 17 do 19 metrów. Możliwe, że pierwsze poszerzenie cypla, przeprowadzone za pomocą mieszaniny piasku i węgla, powstało w wyniku oczyszczenia wzgórza z lasów lub krzewów poprzez ich spalenie. Kolejne powiększenie w początkach I wieku n.e., spowodowane było zepchnięciem ze stoków spalonych konstrukcji najstarszych obwarowań. Proces ten powtarzał się w mniejszym lub większym stopniu do IX-X wieku, co ostatecznie powiększyło obszar cypla do wymiarów około 50 x 35 metrów. Po stronie wschodniej, gdzie cypel łączył się z pozostałą częścią wzniesienia i dwoma podgrodziami, zabezpieczono się poprzecznym przekopem o szerokości około 8 metrów, z którego wykopanej ziemi utworzono wał. Tworzył on wraz z rowem od wschodu zbocze o wysokości 10-12 metrów.
Najstarsze obwarowania wzgórza grodowego składały się z ułożonych wzdłuż stoków, pionowo wbitych co około 2 metry słupów, średnicy około 60-70 cm, pomiędzy którymi znajdowała się drewniana konstrukcja palisadowa. Mogła ona mieć formę jednej ściany pomiędzy parami pionowych słupów lub dwóch równoległych ścian wypełnionych gliną, piaskiem i kamieniami, nad którymi poprowadzony był chodnik straży. Całość mogła być pokryta warstwą gliny w celu ochrony przed ogniem. Podobnie obwarowania z I wieku n.e. stanowiły umocnione kamieniami drewniane słupy, pomiędzy którymi znajdowała się oblepiona gliną palisada. Przypuszczalnie zbliżoną formę miały obwarowania użytkowane do IX-X wieku.
Szczególnie interesującą konstrukcją, związaną z najstarszymi obwarowaniami grodowymi, był utworzony na terenie wzgórza podziemny tunel z około IV-V wieku. Prowadził on ukośnie od północnego stoku, pod obwodem obwarowań, w kierunku południowym na spłaszczoną część szczytu wzniesienia. Jego szerokość wynosiła około 1 metra, całkowita długość około 11 metrów. Ściany były wykonane z poziomo kładzionych bali oraz wzmocnione pionowymi słupami. Strop tunelu przykrywała konstrukcja drewniana, pokryta korą brzozową i gliną. Wysokość stropu od podłoża była niewielka, wynosiła bowiem tylko 1,2 metra. Aby ułatwić poruszanie się podziemnym przejściem w początkowej części tunelu utworzono stopnie. Konstrukcja mogła służyć jako unikalna furta wypadowa, być może wiodąca w stronę studni.
Na początku XI wieku obszar wzgórza uległ największemu poszerzeniu, gdy na północnym zboczu utworzono szeroki na około 8 metrów taras, którego podstawa zawierała drewniane konstrukcje komorowe (skrzyniowe) wypełnione kamieniami, gliną i ziemią, umieszczone około 1-2 metry poniżej poziomu dziedzińca. Co więcej u podnóża wzgórza wykopano wypełniony wodą rów o głębokości 0,7-0,8 metra i szerokości 1,2 metra. Na tarasie zabudowa obronna zlokalizowana była na zwartym nasypie gliniastym, około 1 metr wyżej od zabudowań gospodarczych majdanu. Obwarowania grodu posiadały formę wykonanych w konstrukcji zrębowej skrzyń, o szerokości 2-4 metrów i różnorodnej długości, maksymalnie dochodzącej do około 7 metrów, które od zewnątrz pokrywano gliną, aby zapewnić ścianom odporność ogniową. W odróżnieniu od innych części grodu komory obwarowań na tarasie nie były zamieszkiwane, ale od strony dziedzińca dostawiano do nich obszerniejsze mieszkalno – gospodarcze konstrukcje zrębowe, szachulcowe i słupowe. Do celów obronnych prawdopodobnie wykorzystywano jedynie górne kondygnacje obwałowań. Po spaleniu w XI wieku, skrzynie tworzące obwód obronny wznoszono już węższe, szerokie na około 1,3 – 1,8 metra. Zarzucono też schodkowy w planie układ na rzecz skrzyń ułożonych w bardziej regularnym łuku.
Skrzyniowo – komorowy obwód obwarowań w połowie XIII wieku wzmocniono licznymi, wysuniętymi w stronę przedpola ryzalitami, które zapewne posiadały formę baszt, czy też wykuszy umożliwiających wzajemne flankowanie. Były one osadzone na kamiennych fundamentach, wyżej wzniesione w konstrukcji zrębowej. W mniejszym stopniu wystawały także poza obwód od strony dziedzińca. Prawdopodobnie były zwieńczone dachami opartymi na wertykalnych słupach, w końcowej fazie grodu krytymi glinianymi dachówkami. Wysokość pierwszego piętra wynosiła 2,5-3 metra, a całkowita wysokość obwarowań mogła wówczas sięgać około 6,5-9,5 metrów, przy czym szacunkowo basztowe ryzality przewyższały o około 3 metry wysoki na 4,5-5,5 metra główny obwodów obronny. Brama znajdowała się po stronie północno – wschodniej, w dużej czworobocznej budowli o wymiarach 4 x 6 metrów, zapewne o wieżowym charakterze. Wewnątrz grodu w XIII wieku wydzielono najwyżej położony rdzeń założenia, wznosząc palisadę, opartą na parach wkopywanych w ziemię słupów, rozmieszczonych w odległościach co 1-1,5 metra. Być może oddzielała ona rodzaj uliczki podmurnej, którą mogli poruszać się obrońcy, lub drogi będącej przedłużeniem bramy wjazdowej.
Zabudowa mieszkalno – gospodarcza grodu z XI-XIII wieku była gęsta, zarówno na dziedzińcu, jak i na sztucznym poszerzeniu północnego tarasu. Chaty wznoszono przede wszystkim w konstrukcji zrębowej, a więc z poziomo kładzionych bierwion, które łączono w narożnikach. Wykorzystywano też technikę słupową oraz szachulcową. Domostwa były jednoprzestrzenne, choć niektóre posiadały po dwa, a nawet cztery pomieszczenia. Elewacje zewnętrzne były oblepiane gliną, w niektórych przypadkach także bielone. Podłogi wykonywano z gliny lub z łupanych i ciosanych desek, niekiedy przybitych gwoździami. Drewniane dachy pokrywano korą brzozową i gliną. W końcowej fazie, podobnie jak w przypadku obwarowań, szeroko stosowane również gliniane dachówki. Do mocowania elementów konstrukcyjnych budynków powszechnie stosowano żelazne zaciski w kształcie litery U, które prawdopodobnie wykorzystywane były głównie w konstrukcjach dachowych. Możliwe, iż niektóre budynki posiadały piętra, gdyż ich fundamenty wzmacniano stosami kamieni. Ponadto pod niektórymi budynkami znajdowały się piwniczki na żywność i trunki. Ogrzewanie wnętrz zapewniały gliniane piece kopułowe, w późniejszym okresie również piece kamienne i ceglane, sytuowane najczęściej w narożnikach pomieszczeń.
W XIII wieku obwarowaniami w konstrukcji zrębowej ufortyfikowano również teren dwóch podgrodzi po wschodniej stronie głównej części grodu. Podobnie jak wewnętrzne podgrodzie od rdzenia, także zewnętrzne podgrodzie od wewnętrznego oddzielał poprzeczny przekop. W skład średniowiecznego kompleksu osadniczego wchodziły również dwa rozdzielone głębokim wąwozem wzgórza po stronie północno – zachodniej, jedno o wysokości około 12 metrów, drugie wysokie na około 20 metrów. Początkowo służyły one jako plemienne miejsce kultowe, ale najdalej w XIII wieku zostały ufortyfikowane. Ponadto na południowy – zachód od Świętej Góry i około 20 metrów na zachód od wzgórza grodowego lekkimi obwarowaniami zabezpieczone było wąskie i podłużne wzniesienie o wysokości około 12-15 metrów. Na przeciwnym brzegu rzeki rozwinęła się obszerna, zajmująca około 10 ha otwarta lub lekko ufortyfikowana osada.
Zamek zakonny z XIV wieku zbudowano na wschodnim krańcu wzgórza. Usytuowano go w miejscu zajmowanym pierwotnie przez skrajne podgrodzie obronnej osady Zemgalów, dlatego od zachodu Hofzumberge oddzielone było poprzecznym przekopem od zwężającego się cypla wzniesienia. Zamek został wzniesiony na planie kwadratu o wymiarach 25 x 25 metrów z murami obronnymi grubości 1,1 metra. Co najmniej jeden z jego narożników zaopatrzony był w czworoboczny występ muru o charakterze masywnej przypory, być może mającej formę niedużej wieży. Wewnątrz obwodu przy południowo – wschodniej ścianie znajdował się podpiwniczony budynek mieszkalny.
Stan obecny
Na terenie głównej części grodu nie ma dziś żadnych widocznych gołym okiem śladów zabudowań, ale nadal czytelny jest poprzeczny przekop i ziemny wał oddzielający gród od podgrodzia. Do czasów współczesnych przetrwało natomiast na terenie dawnego wschodniego podgrodzia kilka fragmentów muru obwodowego zamku zakonnego, w tym jeden dłuższy odcinek dawnej ściany południowej, narożnik południowo – wschodni i część muru wschodniego. W zachowanych fragmentach widoczne są otwory po nowożytnych otworach okiennych i otwory po belkach stropowych. W odległości paruset metrów od grodu, po przeciwnej stronie szosy P103, obejrzeć można współczesną próbę rekonstrukcji drewnianych obwarowań grodowych.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Borowski T., Miasta, zamki i klasztory. Inflanty, Warszawa 2010.
Herrmann C., Burgen in Livland, Petersberg 2023.
Jērums N., Tērvetes pilskalna aizsardzības konstrukcijas un ziemeļu terases apbūve, „Arheoloģija un etnogrāfija”, 28/2014.
Jērums N., Tērvetes pilskalna apbūve 11. – 13. gadsimtā, „Arheoloģija un etnogrāfija”, 29/2016.
Vitkūnas M., Zabiela G., Baltic hillforts: unknown heritage, Vilnius 2017.