Historia
Mury obronne w Szydłowie zostały wzniesione w czasach Kazimierza Wielkiego, zapewne po połowie XIV wieku. Przypuszczalnie budowę zaczęto od strony południowej i wschodniej, które były najmniej bronione warunkami naturalnymi. Prawdopodobnie w połowie XV wieku nastąpiła generalna przebudowa miejskich murów obronnych i zamku. Na znacznej części obwodu dotyczyła ona zapewne tylko reperacji starego muru i przeróbki krenelażu, ale przynajmniej na terenie zamku mur obronny pobiegł nieco inną linią, bliżej krawędzi zbocza. W ramach tej przebudowy dostawiono również przedbramie do bramy Krakowskiej oraz zapewne też do Opatowskiej.
Druga poważna przebudowa obwarowań nastąpiła w XVI wieku. Objęła nadbudowę wieży bramy Krakowskiej, a najpewniej i przebudowę bramy Opatowskiej, oraz przebicie w murze dwóch furt: przy kościele i na terenie zamku. Ponadto reperowano prawdopodobnie ponownie całość obwodu, gdyż lico murów zostało wielokrotnie przemurowane. Przebudowa ta nastąpiła zapewne w drugiej połowie XVI wieku i wiązała się z przywilejem Zygmunta Augusta z 1565 roku nadającym miastu dochód ze sprzedaży alkoholu na naprawę murów obronnych.
W 1630 roku Szydłów oparł się dzięki średniowiecznym obwarowaniom oddziałom zbuntowanego wojska, którym udało się jednak podpalić miasto z zewnątrz. Ponowne zniszczenie miasta w czasie wojny szwedzkiej w 1655 roku stało się początkiem upadku fortyfikacji, od tego czasu nie remontowanych. Lustracja z 1789 roku opisywała już mury w części zawalone. W 1822 roku ruiny murów obronnych i zamku zostały wystawione na licytację, z myślą o ich rozbiórce. Okoliczność, że nie znalazł się chętny do kupna, uratowała szydłowskie obwarowania. Rozebrano jedynie w drugiej połowie XIX wieku grożącą zawaleniem bramę Opatowską. Prace zabezpieczające podjęto w latach dwudziestych XX wieku. Po raz drugi poważniejsze prace konserwatorskie prowadzono w 1946 roku.
Architektura
Obwód murów obronnych zakreślał nieregularną, dość zwartą formę, o obrysie dostosowanym do warunków terenowych. Od strony północnej i zachodniej ostre spadki terenu wystarczająco zabezpieczały zewnętrzną stronę muru. Natomiast od południa i wschodu, gdzie teren był bardziej płaski, przekopano fosę. Była ona sucha, a za nią znajdował się wał. Południowy bok miasta tworzył niemal prostą linię, zaś od pozostałych stron narys był obły, z tym że wąwóz od północnego – zachodu wcinał się głęboko w teren miasta. Powierzchnia miasta w murach wynosiła 6,5 ha, długość linii obwarowań ponad 1000 metrów. Nie zachowały się ślady ulicy podmurnej. Prawdopodobnie nie była ukształtowana, gdyż stosunkowo słabo rozwinięta i skupiona wokół rynku zabudowa miejska nie dotarła w średniowieczu do obwarowań. Przy murach znajdował się natomiast po wschodniej stronie kościół farny św. Władysława, a zachodnią część założenia stanowił zamek królewski.
Mur obronny został zbudowany z łamanego piaskowca układanego z warstwami wyrównawczymi co 75-85 cm. Grubość muru wynosi 1,7-1,8 metra, wysokość łącznie z krenelażem 6-7 metrów od strony miasta i nieco więcej od zewnątrz z powodu różnic w poziomach terenu. Mur zwieńczony był blankowanym krenelażem, po którego wewnętrznej stronie znajdował się chodnik obrońców na odsadzce muru o szerokości 1,2 metra. W murze pierwotnym blanki miały 2,3-2,4 metry szerokości i były bez strzelnic. W trakcie piętnastowiecznej przebudowy utrzymano typ muru, zwężając tylko blanki do 1,2-1,25 metra, przy czym niektóre z nich otrzymały strzelnice. Komunikację na chodniku obrońców zapewniały najpewniej drewniane schody. Obwarowania w Szydłowie nie miały żadnych baszt. Niesłuszne jest rozpowszechnione w literaturze przedmiotu twierdzenie, że dzwonnica kościelna była niegdyś basztą.
Miasto miało dwie główne bramy: od południa Krakowską i od wschodu Opatowską. Prawdopodobnie od początku istniał również wylot z miasta na zachód, ujściem wąwozu. Było to miejsce tworzące naturalną komunikację między dnem doliny i rzeką a wzgórzem miejskim. Byłaby to więc furta lub boczna brama, wzmiankowana często w literaturze jako trzecia brama miejska. Istniała ponadto brama wewnętrzna łącząca miasto i zamek.
Brama Krakowska umieszczona została w przejazdowej wieży bramnej o planie zbliżonym do kwadratu o bokach długości 8-9 metrów i przejazdach ostrołucznych czterometrowej szerokości. Brama była z zewnątrz zamykana broną, a zapewne i wrotami. Pierwotna wysokość wieży bramnej wynosiła prawdopodobnie około 10 metrów, a więc przewyższała mur obronny o jedną kondygnację. Pierwotny sposób zwieńczenia wieży nie jest znany. Brama Krakowska była rozbudowywana w kierunku poziomym oraz wzwyż. Charakterystyczne, że najpierw w XV wieku nastąpiła rozbudowa pozioma w postaci dobudowy od przodu prostokątnego przedbramia, a dopiero w następnym stuleciu podwyższono mniej więcej o drugie tyle starą wieżę bramną. Z chwilą dobudowy przedbramia zmienił się system zamknięcia bramy. Zrezygnowano mianowicie z brony, której prowadnice zostały w dolnych częściach zamurowane. Pozostały zapewne wrota w bramie głównej, brama przednia natomiast zamykana była podniesionym mostem zwodzonym.
Brama Opatowska wyglądała podobnie i przechodziła analogiczne etapy rozbudowy. Różniła się od Krakowskiej znacznie grubszymi ścianami bocznymi części wieżowej. Zostały one zapewne wzmocnione w XVI wieku ze względu na stan techniczny bramy. Forma architektoniczna bramy zachodniej nie jest znana.
Stan obecny
Mury obronne w Szydłowie stanowią jeden z najlepiej zachowany zespołów średniowiecznych obwarowań miejskich w Polsce. Istniejące na znacznych odcinkach w pełnej wysokości partie muru obejmują blisko dwie trzecie obwodu i jedną bramę miejską. Najdłuższy, przeszło dwustumetrowy fragment znajduje się po obu stronach południowo – wschodniego narożnika miasta, w rejonie kościoła. W swej wschodniej części zachowany jest do pełnej wysokości wraz z krenelażem, częściowo rekonstruowanym. W południowej części obwodu zachowała się brama Krakowska. Jej tylna ściana i częściowo boczne nie są zachowane. Kolejny dłuższy odcinek muru obronnego występuje w zachodnim boku miasta, zaczynając się na południe od zamku, a następnie tworząc zachodnie, zewnętrzne zamknięcie dziedzińca zamkowego. Zachowany jest na całej długości do pełnej wysokości z częściowo rekonstruowanym krenelażem. Pięćdziesięciometrowy odcinek muru zachowany do pełnej wysokości w północnej części miasta za bożnicą, jest najmniej skażony rekonstrukcjami. Ostatni dłuższy odcinek muru znajduje się w północno – wschodniej części miasta.
pokaż bramę Krakowską na mapie
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. M.Arszyński, T.Mroczko, Warszawa 1995.
Widawski J., Miejskie mury obronne w państwie polskim do początku XV wieku, Warszawa 1973.