Scalloway – wieża mieszkalna

Historia

   Wieża mieszkalna w Scalloway ufundowana została przez syna Patricka Stewarta, nieślubnego syna króla Jakuba V, który w 1564 roku otrzymał archipelagi Orkadów i Szetlandów, a w czasach Jakuba VI uzyskał tytuł pierwszego earla Orkadów. Jego syn, drugi earl Orkadów i siostrzeniec królowej Marii, objął we władanie wyspy w 1590 roku, natomiast dziesięć lat później uzyskał królewskie pozwolenie na budowę swej siedziby w Scalloway. Wznieść ją mieli przymuszeni do prac mieszkańcy, którzy nie otrzymali za swój wysiłek zapłaty.
   Główny pałac earla mieścił się w Birsay na Orkadach i tam też przeważnie przebywał fundator wieży, ale to w szetlandzkim Scalloway zwoływany był miejscowy parlament (thing). Ciężkie rządy Patricka Stewarta, podobnie jak jego ojca, nie były popularne na wyspach. Miejscowi lairdowie słali skargi do króla, aż w 1609 roku earl został uwięziony w Edynburgu i sześć lat później stracony pod zarzutem zdrady. Wraz z nim zginął jego syn Robert, który po aresztowaniu ojca próbował odzyskać orkadzkie wyspy na drodze nieudanej rebelii.
   Po upadku earla władzę na Orkadach przejął biskup James Law. Wieża w Scalloway utraciła wówczas na znaczeniu, choć funkcjonowała do połowy XVII wieku jako miejsce posiedzeń sądu. Około 1647 roku jej ówczesny właściciel William, earl Morton, przeprowadził nawet bliżej nieznane naprawy. W 1653 roku wieżę zajęły oddziały wojsk Olivera Cromwella. Nie została co prawda celowo zniszczona, lecz na początku XVIII wieku jej stan opisywano jako zły. W okresie tym była już opuszczona i z czasem popadła w stan niezadaszonej ruiny.

Architektura

   Wieżę usytuowano na jednym z licznych, małych półwyspów głównej wyspy archipelagu Szetlandów, u jej zachodnich wybrzeży. Składała się ona z dwóch elementów: głównego bloku na planie prostokąta o wymiarach 17,7 x 10,1 metra oraz mniejszego, czterokondygnacyjnego skrzydła po stronie północno – zachodniej, wzniesionego na rzucie zbliżonym do kwadratu o wielkości 7,6 x 8 metrów. Obie część zwieńczono dwuspadowymi dachami opartymi na trójkątnych szczytach przy krótszych bokach. Obronność wieży w trakcie budowy nie odgrywała już pierwszorzędnej roli, dlatego nie utworzono górnych galerii obronnych chronionych przedpiersiem, a jedynie większość z narożników zaopatrzono w bartyzany, nadwieszane na poziomie najwyższej kondygnacji. Wyjątkiem był narożnik południowo – wschodni, w którym zamiast bartyzany znalazła się wysoka, nadwieszana wieżyczka komunikacyjna. Kolejna, choć niższa, łącząca tylko pierwsze i drugie piętro, wciśnięta została między oba skrzydła po stronie północnej.
   Wejście do wnętrza umieszczono tradycyjnie w kącie utworzonym przez oba skrzydła, na poziomie gruntu. Wiodło ono do szerokiej klatki schodowej wypełniającej boczne skrzydło oraz do podsklepionej komory – spiżarni, lub izby straży, ulokowanej pod schodami na poziomie przyziemia. Wejście do wieży blokowane było ryglem, który po otwarciu drzwi i wsunięciu w otwór w murze blokował jednocześnie jedno z okien wspomnianej spiżarni. Przez całą długość głównego bloku wieży poprowadzony był w przyziemiu podsklepiony korytarz, zapewniający połączenie z kuchnią w części północnej oraz komorą gospodarczą na południu. Kuchnia zaopatrzona była w szerokie na całe pomieszczenie palenisko (5,1 metra) z kamiennym siedziskiem na jednym końcu. Po przeciwnej stronie znajdowała się studnia, umieszczona częściowo we wnęce w grubości muru.
   Główna klatka schodowa w bocznym skrzydle kończyła się na poziomie pierwszego piętra. Łączyła się tam z podłużną, sklepioną kolebkowo sienią oraz z małą izbą, także podsklepioną i ogrzewaną kominkiem. Główny blok wieży w całości wypełniała aula (hall) o długości 13,7 metrów, szerokości 6,9 metrów i wysokości 4,6 metrów do poziomu drewnianego stropu. Jako najbardziej reprezentacyjne pomieszczenie wieży była dobrze oświetlona i ogrzewana aż dwoma kominkami: głównym w ścianie zachodniej i mniejszym po stronie południowej. Naprzeciwko głównego kominka znajdowała się wnęka na jakiegoś rodzaju półki lub szafki, a dwa z przeciwległych narożników posiadały kręcone klatki schodowe w podwieszanych wieżyczkach, prowadzące na drugie piętro. Tam mieściły się trzy komnaty: dwie w głównym bloku i jedna w bocznym skrzydle. Te w głównej części wieży posiadały niezależne wejścia z klatek schodowych i własne latryny osadzone w małych komorach w grubości murów. Wszystkie były także ogrzewane kominkami. Bardzo podobny układ posiadało trzecie piętro, choć już bez latryn w grubości murów.

Stan obecny

   Wieża znajduje się dziś w formie trwałej ruiny o prawie pełnej wysokości. Pozbawiona jest dachów i stropów górnych kondygnacji, lecz zachowała sklepienia i pierwotny układ na poziomie przyziemia. Stanowi dobry przykład transformacji średniowiecznych wież mieszkalnych w nowożytne budowle o wieżowym jeszcze charakterze, lecz pozbawione większych cech obronnych (duże okna, brak górnych galerii obronnych oraz blankowanego przedpiersia, szeroka główna klatka schodowa). Znajduje się pod opieką Historic Scotland i jest udostępniona dla zwiedzających.

pokaż zabytek na mapie

powrót do indeksu alfabetycznego

bibliografia:
Coventry M., The castles of Scotland, Prestonpans 2015.

Lindsay M., The castles of Scotland, London 1995.
MacGibbon D., Ross T., The castellated and domestic architecture of Scotland from the twelfth to the eighteenth century, t. 2, Edinburgh 1887.
The Royal Commission on the Ancient Monuments of Scotland. Twelfth report with an inventory of the ancient monuments of Orkney & Shetland, volume III, inventory of Shetland, Edinburgh 1946.
Tranter N., The fortified house in Scotland, volume V, north and west Scotland, Edinburgh 1986.