Historia
Kościół w Niepołomicach zbudowany został według źródeł pisanych około 1350-1358, jako jedna z budowli które z pewnością ufundowane zostały przez króla Kazimierza Wielkiego. Jedna z hipotez jako powód jego fundacji wskazywała chęć odkupienia przez władcę win za uwięzienie i utopienie w Wiśle w 1349 roku wikarego Marcina Baryczki, wysłanego przez biskupa Bodzantę w celu doręczenia pozwu o groźbie klątwy, która groziła królowi za rozwiązłe życie i pobieranie dziesięcin z biskupich dzierżaw. Wskazywałoby na to pośrednio wezwanie kościoła niepołomickiego, ale poważniejszych dowodów nie odnaleziono. Pewne natomiast jest, iż rozrastająca się przy królewskim zamku osada potrzebowała świątyni, a wezwanie mogło być związane z relikwiami zagrabionymi na Rusi lub zakupionymi od wędrownych handlarzy i sprowadzonymi do Niepołomic.
W 1350 roku biskup krakowski Bodzanta ustanowił na życzenie króla niepołomicką parafię, zaś w 1358 roku konsekrował jej kościół. Także w 1358 roku Kazimierz Wielki uposażył rektora kościoła o imieniu Pełka i jego kleryka. Otrzymał on karczmę w Niepołomicach i wszystkie pola należące dotychczas do dworu królewskiego we wsi. Władca zezwolił również na koszenie traw z wielkich łąk pod osadą oraz prawo wyrębu drzewa w lasach królewskich z przeznaczeniem na budowę i naprawę budynków księżych. Dodatkowo król przyznał dochody z żupy bocheńskiej, ale nietypowo nie obciążył żadnymi świadczeniami dla parafii mieszkańców Niepołomic. Poszerzenie uposażenia kościoła nastąpiło już w 1360 roku przez biskupa krakowskiego Bodzantę, który nadał parafii dziesięcinę z Niepołomic, dotąd pobieraną przez kustosza katedry. Powodem tego mogły być częste wizyty Kazimierza Wielkiego, co wiązało się z dużymi wydatkami parafii. W późniejszym okresie, w czasach Władysława Jagiełły parafią niepołomicką zajmował się pleban, który miał do pomocy wikarego i kleryka. Wzmiankowany był także rektor, co wskazywałoby na funkcjonowanie małej przykościelnej szkoły.
W pierwszej połowie XVI wieku prowadzono przy świątyni kolejne prace budowlane związane z podniesieniem murów, założeniem sklepień i wzniesieniem muru okalającego przykościelny cmentarz. Nie wiadomo czy powodem rozbudowy był jakiś kataklizm (pożar, trzęsienie ziemi), czy też zwykła konieczność rozbudowy dla powiększającej się osady. Prace te być może przeprowadzone zostały po zakończeniu przebudowy zamku, w latach 30-tych XVI stulecia.
W 1596 roku po południowej stronie kościoła dostawiona została nowożytna kaplica ufundowana przez Jana Branickiego, natomiast starosta niepołomicki wzniósł nowe zabudowania przy świątyni: dom rektora oraz mieszkanie plebana wraz z ogrodami. W pierwszej połowie XVII wieku powstały kolejne przykościelne aneksy: kaplica północna przy nawie (św. Karola Boromeusza) oraz południowa zakrystia. Dalsze zmiany spowodowane były zniszczeniami z okresu potopu szwedzkiego. Musiano zbudować nowe barokowe sklepienie nad nawą w miejsce uszkodzonego późnogotyckiego, a przy okazji przekształcono okna. W 1702 roku Szwedzi raz jeszcze najechali Niepołomice, ale czy kościół poniósł jakieś straty nie wiadomo. Pod koniec XVIII wieku prowadzono przy nim prace, ograniczone jednak głównie do wymiany wyposażenia. W 1837 roku obok kościoła zbudowano murowaną dzwonnicę, w miejsce starszej drewnianej, natomiast w 1916 roku wnętrze zostało pokryte polichromią, wzorowaną na znajdującej się w krakowskim kościele Mariackim. W czasie drugiej wojny światowej świątynia nie ucierpiała, przeprowadzono nawet w 1941 mniejsze prace remontowe.
Architektura
Kościół usytuowany został na południe od zamku, a zarazem na południowy – wschód od wsi, na terenie w średniowieczu niezabudowanym, graniczącym z puszczą niepołomicką. Wzniesiony został z cegły w układzie gotyckim, przy wykorzystaniu także wypalanej do koloru czarnego zendrówki. W XIV wieku składał się z prostokątnej w planie, pojedynczej nawy. Po stronie wschodniej dostawione do niej było węższe, wydłużone prezbiterium o dwóch prostokątnych przęsłach i wielobocznym zamknięciu. Około 1360 – 1370 roku po stronie północnej prezbiterium dobudowano trójprzęsłową kaplicę czy też zakrystię, zamkniętą na wschodzie dwubocznie, a w kącie między korpusem a prezbiterium wieżyczkę schodową.
Mury nawy wzmocnione zostały przyporami w narożnikach, gdzie umieszczono je pod skosem, ewentualnie dwie kolejne znajdowały się też pośrodku ścian wzdłużnych. Prezbiterium zostało już na całej wolnej długości opięte przyporami, a zatem najpewniej było przykryte sklepieniem od chwili powstania. Było to sklepienie krzyżowo – żebrowe i sześciodzielne we wschodnim zamknięciu, opuszczone na cylindryczne służki nadwieszane na oplecione liśćmi wsporniki oraz spięte rzeźbionymi zwornikami (Orzeł Piastowski, sześć wirujących nóg, liściasty maszkaron). Nawa kościoła musiała być początkowo przykryta drewnianym stropem.
W pierwszej połowie XVI wieku podwyższono mury obwodowe kościoła oraz przesklepiono całą budowlę (wskazywałoby na to użycie podobnej cegły jak na przebudowywanym wówczas zamku, lecz według innych teorii sklepienie korpusu wraz z kruchtą powstało już w XIV wieku). W korpusie założono sklepienia trójpodporowe, przy czym przestrzeń podzielono dwoma cylindrycznymi w przekroju filarami na dwie nawy. Oświetlenie wnętrza zapewniały ostrołukowe okna o obustronnych rozglifieniach z krzyżowym laskowaniem, w północnej ścianie prezbiterium ślepe. Elewacje zewnętrzne opięte były cokołem z profilowanym gzymsem cokołowym, wyżej gzymsem kapnikowym i najwyżej gzymsem koronującym. Korpus od zachodu i wschodu zamknięto trójkątnymi, wysokimi szczytami zwieńczonymi kwiatonami. Komunikację zapewniały kamienne portale: zachodni, profilowany, z ażurowym maswerkiem, północny wiodący do zakrystii, także profilowany, oraz trzeci do klatki schodowej.
W okresie późnego gotyku wybudowana została także wysoka, dwukondygnacyjna kruchta na osi fasady zachodniej, a cały kościół otoczono ceglanym, ośmiobocznym w planie murem. Nie ma pewności czy kruchta została dobudowana, czy też była elementem pierwotnym. W jej sklepionym wnętrzu użyto żebra o XIV-wiecznym profilu, mogły tam jednak zostać przeniesione w trakcie XVI-wiecznej przebudowy. Od zachodu kruchtę zamknięto trójkątnym szczytem o podobnej formie do szczytu korpusu nawowego. W przyziemiu była ona otwarta z trzech stron (od północy, południa i zachodu) ostrołukowymi arkadami.
Stan obecny
Kościół niepołomicki od czasów średniowiecza został znacznie przebudowany. Jego pierwotną bryłę przysłoniły od północy i południa na wysokości korpusu nowożytne kaplice, od południa na wysokości prezbiterium nowa zakrystia, od wschodu nieduży aneks oraz od zachodu dwie trójkątne dobudówki wypełniające przestrzeń między nawą a kruchtą. Przekształceniu uległa również większość otworów okiennych, zwłaszcza w nawie, przez co gotycki wygląd od strony zewnętrznej zachowała głównie fasada zachodnia i prezbiterium. Wnętrze uległo barokizacji, przetrwało jedynie sklepienie w prezbiterium.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. M.Arszyński, T.Mroczko, Warszawa 1995.
Kozera M., Kościół parafialny i zamek w Niepołomicach, Kraków 1994.
Krasnowolski B., Leksykon zabytków architektury Małopolski, Warszawa 2013.